O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

9 .4 .  O ‘zbekiston  Respublikasi  su g‘urta 
qonunchiligi
S u g 'u rta  h u q u q in i  maxsus  m an baalaridan  b o 'lib   O 'z b e k isto n  
Respublikasining  1993-yil  6-mayda  qabul  qilingan  maxsus  «Sug'urta 
to ‘g‘risida»  gi  qonuni  hisoblanadi.  Ushbu  q o n u n d a   umumiy  qoidalar, 
sug'urta  shartnomasi,  sug'urtalovchilarning  moliyaviy  barqarorligini 
t a ’minlash,  sug'urta  faoliyati  ustidan  davlat  idoralarini  nazorat  qilish, 
sug'urtaga oid  nizolarni  lial qilishga oid  qoidalar belgilangan.  Sug'urta 
faoliyatini  tartibga  solish  va  ular ustidan  davlat  nazorati  asosan  ushbu 
qonunga  tayanilgan  holda  amalga  oshiriladi.  B undan  tashqari,  O 'z b e ­
kiston  Respublikasi  Fuqarolik kodeksi  ham sug'urta huquqining muhim 
manbalaridan  hisoblanadi.  U nda  barcha  bitimlar  va  shartnomalarga 
taalluqli  bo'lgan  asosiy  qoidalar  belgilangan.  Fuqarolik  kodeksining 
914—962-moddalarida  sug'urta shartnomalash,  lining  turlari  ishtirok- 
chilari o'rtasidagi,  sug'urtalovchi va sug'urtalanuvchi  huquqlari  hamda 
javobgarliklarining  eng  m uhim   qoidalari  belgilangan.  Sug'urta  huquqi 
manbalari  qoidalarida  O 'zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi, 
boshqa  davlat  boshqaruv  organlarining  idoraviy  m e ’voriy  hujjatlari 
m uhim  o'rin  tutadi.
Ushbu m e ’yoriy hujjatlar «Sug'urta» to'g'risidagi  qonun talablarini, 
O'zbekiston  Respublikasi  Prezidenti va huquqiy qoidalarida belgilangan 
vazifalarning  bajarilishining  t a ’m inlashda,  sug'urta  faoliyatiga  oid 
davlat  siyosatini  ro'yobga  chiqarilishida  alohida  kasb  etadi.  Sug'urta 
moliyaviy  m ablag'lar  eng  ko'p  qo'llanadigan,  munosabat  ishtirokchi- 
larining  huquq  va  manfaatlari  to'qnashadigan  shu  tufayli  bu  huquq 
va  majburiyatlar tez-tez risk ostida qolishi m um kin bo'lgan sohalardan 
biridir.
Shu  sababli  sug'urta  sohasidagi  m unosabatlar  davlatning  diqqat 
e ’tiborida  bo'lib,  bu  m unosabat  ishtirokchilarining  huquqlari,  maj- 
buriyatlari,  javobgarliklari  doirasida  davlat  to m o nidan  belgiianadi. 
Sug'urtaga oid  hukum at  munosabat obyektlari bo'lib, sug'urta tashkiloti 
va  sug'urta  qildiruvchi  yuridik  yoki  jismoniy  shaxs  o'rtasida  sug'urta 
shartnom a  aloqalari  kelib  chiqishiga  sabab  bo'iayotgan  predrnetlar 
hisoblanadi.  «Sug'urta  to'g'risida»  gi  O'zbekiston  Respublikasi  qo-

---

nunining 3-moddasida ko‘rsatilishicha «Fuqarolarning hayoti,  sog'lig'i, 
m ehnat  qilish  qobiliyati, jismoniy  va  yuridik  shaxslarning  m ol-mulki, 
moddiy  boyliklari,  javobgarlik  majburiyatlari,  mulkiy  h a m d a   mulkka 
oid  b o ‘lm a g a n   h u q u q larn i  yoki  m a n fa a tla rn i  s u g 'u rta   obyektlari 
hisoblanadi».  Biroq  sug'urta  obyektlari  tushun chasi  bilan  sug'urta 
m unosabatlari  obyektlari  ayni  bir  narsa  einas.  Sug'urta  m unosabati 
obyektlari  o 'z   m azm uniga  ko'ra   sug'urta  obyektlaridan  an c h a   keng 
tushuncha bo'lib,  boshqa ko'plab yuridik omillarni h a m  qam rab oladi. 
S u g 'u rta  m unosabatlari  subyektlari  o'z la rin in g   s u g 'u rta   sohasidagi 
subyektiv  huquqlari  va  majburiyatlarini  bemalol  amalga  oshirishlari 
uch u n  z a m r huquq  lavoqati ham da m uo m a la  layoqatiga ega bo'lishlari 
lozim».  Sug'urta  to'g'risida»  gi  q o n u n n i  6-m oddasida  aytilishicha  :
1.  Sug'urtalanuvchilar  va  sug'urtalovchilar  sug'urta  m unosabat- 
larining  subyektlari  hisoblanadi.
2.  O 'z b e k isto n   Respublikasi  h u d u d id a   tu rg a n   b o 'lib ,  sug 'urta 
to'lovlarini  to'layotgan  va  sug'urtalovchilar  bilan  m uayyan  sug'urta 
munosabatiga  kirishayotgan  fuqarolik  salohiyatiga  to'liq  ega  bo'lgan 
jis m o n iy   shax sla r  yoki  y uridik  sh a x sla r  s u g 'u r t a la n u v c h il a r   deb 
hisoblanadi.
3.  C het  ellik  fuqarolarni  fuqaroligi  b o 'lm a g a n   shaxslar  va  chet 
ellik yuridik shaxslari O'zbekiston Respublikasining fuqarolari va yuridik 
shaxslari  bilan  teng  ravishda  sug'urtalanish  huquqiga  egadir.  Bular- 
dan  tashqari  sug'urta  tashkilotlari  faoliyatini  tashkil  etish,  nazorat 
qilish,  tegishli tashkiliy choralar qo'llash huquqi berilgan davlat tashki­
lotlari  ham   sug'urtaga  oid  huquqiy  m un o sa b a t  subyektlari  sifatida 
qabul  qilinishlari  lozim.
4.  Sug'urtalovchining  faoliyatini  h im oya  qilish  m aqsadida  uning 
moliya mablag'lari  tashkil etiladi.  Sug'urtalovchi m an b a  sug'urta fondi 
h iso b id a n   o 'z   x a ra jatlarin i  q o p la y d i  h a m d a   s u g 'u r t a la n u v c h ig a  
yetkazilgan  zararni  ham   qoplaydi.  B u n d a n   tashqari  b o z o r  m u n o sa­
batlari  sharoitida  sug'urtalovchi  investitsion  faoliyat  bilan  h a m   shu- 
g'uilanadi.  Buning  uchun  u  o 'z   m ablag'lari  h a m d a   su g'urta  fondida 
jarng'arilgan mablag'lardan foydalaniladi.  Sug'urtalovchining barqaror- 
ligi  u  to m o n d a n   tashkil  qilgan  sug'u rta   fondini  m iqdoriga  ha m d a  
sug'urtalovchilarning  talablariga  bog'liqdir.  S u g 'u rta   tashkilotining 
moliyaviy  faoliyati  birinchi  navbatda  sug'urta  fondidagi  m ablag'larni 
aylanishi  bilan  bog'liq.  Sug'urta  tashkilotlarining  asosiy  darom adlari 
sug'urta to'lovlari hisobidan tashkil etiladi.  Sug'urta to'lovlari,  sarmoya 
va  bank  m ablag'laridan  keladigan  daro m a d la rd an   tashqari  sug'urta

---

tashkiloti  boshqa  yo'llar  bilan  daromad  olishi  m um kin.  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  «Sug‘urta  t o ‘g ‘risida»  gi  qonunga  k o ‘ra  sug'urtalovchilar 
faoliyatida  ustav kapitali  va  zaxiralarning mavjud  b o ‘lishi,  shuningdek 
q ay ta  s u g 'u rta   qilish  tizim i  moliyaviy  b a rq a r o rlik   negizi  b o ‘lib 
h isoblanadi.  Sug‘urta  tashkilotining  moliyaviy  h olati  t o ‘g ‘risidagi 
m a ’lu m o tlar  buxgalteriya  hisobi  va  boshqa  hisobot  materiallarida  aks 
etadi.  Sug‘urta  kompaniyalarining  asosiy  kreditorlari  uning  mijozlari 
-sug‘urtalanuvchilardir.  U lar  sug'urta  tashkiloti  faoliyatining  nazorat 
qilish  imkoniyatiga  ega  emaslar.  Sug‘urta  tashkilotlarining  sug'urta 
zaxiralari va fondlari  faoliyatini yuritish va rivojlantirish  uchun tashkil 
e tilad i.  S u g 'u rta   ta s h k ilo tla rin in g   moliyaviy  fao liyatid a  s u g 'u rta  
hodisalarining oldini olish borasidagi tadbirlar ham   m uhim  ahamiyatga 
ega.
Sug‘urta kompaniyalari fuqarolar hayoti va  salomatligini muhofaza 
qilishni  t a ’ininlaydigan  shart-sharoit  yaratishga  yoki  sug'urta  h odi­
salarining oldini  olishga  qaratilgan ogohlantirish borasidagi  tadbirlarni 
m ablag1 bilan t a ’m inlashda qatnashish uchun  maxsus fondlar yaratadi.
O gohlantirish  b o ‘yicha  tadbirlarni  amalga  oshirish  m aqsadida 
ajratilgan  majburiy  sug‘urta  t a ’riflarining  m iqdori  0 ‘zbekiston  Res­
publikasi  qonunlari  asosida  belgilanadi.  Ixtiyoriy  sug'urta  ta ’riflari 
esa  a n a  shu  tadbirlarga  m o ‘ljallangan  qismini  sug'urta  kom paniya­
larin in g   o 'z i   belgilaydi.  A na  shu  m aqsadlar  u c h u n   ajratiladigan 
m ab lag'lar  sug'urta  kompaniyasining  xarajatlariga  kiritiladi.  Sug'urta 
zaxiralari  sug'urta  tashkilotlari  tom onidan  tashkil  etiladigan  fondlar 
bo'lib,  sug'urtachi  va  sug'urtalanuvchi  o'rtasida  tuzilgan  shartnoma 
m a j b u r iy a ti n i n g   m iq d o r in i   belgilab  bera d i.  S u g 'u r ta   zax iralari 
sug'urtalovchi  majburiyatlarini  bajarishiga  ko‘ra  belgilanadi,  chunki 
s h a rtn o m a d a   ko'rsatilgan  sug'u rta  hodisasi  yuz  berganda  sug'urta 
tashkilotini qoplash summasini to'lash shart bo‘lib hisoblanadi.  Sug'urta 
zaxiralarining  belgilanishi  va  yuzaga  kelish  tartibi  turlicha  bo'lishi 
m u m k in ,  bu  zaxiralar  sug'urtalanuvchilar  u c h u n   mablag'lar  sifatida 
ishtirok  etadi  va  m ajburiyatlar  b o'yicha  sug'urta  to'lovlari  u ch u n  
yo'naltiriladi.
Ularning  m iqdori  tuzilgan  shartnoma  to'lovlarini  to'la  qoplashi 
lozim.  Buning  u c h u n   maxsus  hisob-kitoblar o'tkaziladi,  shunga  ko ‘ra 
to'lovlar  summasi  belgilanadi.  Sug'urta  tashkilotining  ustav  kapitali 
mavjud.
U stav  kapitali  k o m p an iy a n in g   dastlabki  faoliyatini  t a ’m inlash 
h a m d a  sug'urta to'lovlari xarajatlarini qoplash u c h u n  sarflanadi.  Ustav

---

k a p ita li  am al  q ilin ay o tg a n   q o n u n g a   va  t a ’sis  hu jja tla rig a   k o ‘ra 
shakllanadi.  Zaxiralar foydadan ajratma ko‘rinishida  ham  yuzaga keladi. 
Foydadan  ajratma  sug'urtaiovchining  o ‘z  faoliyati  natijasida  olingan 
va  soliqlar  toMangandan  keyingi  qolgan  mablagMarining  bir  qismidir. 
Foydadan ajratma uchta  ko'rinishda aks etishi  mumkin:  qonun bo'yicha 
ko'rsatilgan,  ustavda ko‘rsatilgan  ham da erkin pul  mablag'lari.  Sug‘urta 
tashkilotlarining daromadlari  bilan birga xarajatlari  ham  turli  maqsadlar 
u c h u n   yo'naltiriladi.
Xarajatlarning tarkibi asosan  ikkita yo'nalish  b o 'y ic h a  belgilanadi:
1)  sug‘urtalanuvchilarning  majburiyatini  bajarish,
2)  sug'urta  kompaniyasining  faoliyatini  moliyalashtirish,
5. 
Bozor iqtisodiyoti  chuqurlashganida sug'urta  munosabatlari  ham 
c h u q u rla s h a d i.  Sug‘urta  boz o ri  s u g ‘u rta   x iz m a tin in g   oldi-sotdisi 
bo 'yich a  iqtisodiy  m unosabatlar  yig'indisini  aks  ettiradi  va  sug‘urta 
m ahsulotining bir qismini sotish  bo'yicha sug'urtalovchi  va sug‘urtala- 
nuvchi  o ‘rtasidagi  aloqani  t a ’m inlab  beradi.  M am lakatda  faoliyat  olib 
borayotgan  sug‘urta  kompaniyalari  sug'urta  bozorining  asosi  b o ‘lib 
hisoblanadi.  Ular  moliyaviy jih a td a n   sug'urta  fondining  yuzaga  kelish 
shakli  bo‘lib,  sug'urta fondida to'plangan  mablag'lar esa,  uzoq muddatli 
kreditlarning  manbayi  b o ‘lib  hisoblanadi.  Sug‘urta  kom paniyalarining 
ichida  aksioner  sug'urta  kompaniyalari  asosiy  o ‘rin  tutadi.  Sug‘urta 
tizim ida  sug'urtalash  maqsadini  aniqlab  olish  uch u n   a w a lo   sug‘urta 
turlarini aniqlab olish,  uning obyektlari va subyektlarini  o ‘rganib chiqish 
katta ahamiyatga egadir.  M ol-m ulkni sug‘urtalash  u c h u n  a w a lo  mulk- 
lar  xo'jalik  yuritish  subyektlari  b o ‘yicha  turkum lanishi  kerak  b o ‘ladi.
Buning uchun  aw alo  m ulkning  egasini,  y a ’ni  mulk kimga taalluq- 
liligini  aniqlash lozim.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  «Sug‘urta t o ‘g ‘risida» 
gi  qon un nin g  9-moddasining  2 -bandida  ko‘rsatilishicha  «M ol-m ulk 
sug'urta qilinganda sug'urta puli  m ol-m ulkning shartnom a tuzilayotgan 
paytdagi  haqiqiy  qiymatidan  oshmasligi  lozim»  deb  aytilgan.
M ulkni  sug‘urtalashda  sanoat  korxonalari  bo'y icha  korxonaning 
binolari,  kurilish  obyektlari,  tra nsp ort  vositalari,  m ashina  -uskunalar, 
tovar  zaxiralari,  ishlab  chiqarish  vositalari,  eksport-im port  m u n o sa ­
batlari,  um um an korxonaning barcha mol-mulki sug‘urtalanadi.  Qishloq 
xo'jaligi  sohasida  quyidagi  m ulklar  sug‘urtalanadi:
1)  qishloq  xo'jaligida  yetishtiriladigan  hosil  (paxta,  bugdoy  va 
hokazo);
2)  C horva  mollari,  uy  parandalari,  xonaki  asalarilar,  binolar,  in- 
shootlar,  ishchi  va  boshqa  turdagi  m ashinalar,  transp ort  vositalari,

---

inventariar,  xomashyo  zaxiralari,  k o ‘p yillik  daraxtlar.  qishloq  xo'jalik 
sohasida sug‘urta hodisalariga qurgoqchilik natijasida ekinlarning nobud 
bo'lishi,  issiqlikning yetarli bo‘lmasligi,  muzlashi, yashin urishi, shamol, 
dovul,  d o ‘l,  sel,  suv  toshqini,  zararkunandalar  va  yong‘inlar  b o ‘lishi 
kiradi.  Qishloq  x o ‘jaligida  asosiy  va  aylanma  mablag'lar  ham   turli 
hodisalardan sug‘urtalanadi.  Sug'urta qoplash summalari  mulklari zarar 
k o ‘rgan  h a m d a  dehqon va ferm er xo ‘jaliklariga beriladi. Aholi  mulkini 
sug‘urtalashda  uy-joylar,  dala  xovlilar,  qurilish  uchastkalari,  mollar 
va  boshqa  uy hayvonlari,  otlar sug‘urtalanadi.  Fuqarolarning  mulklari 
tabiiy  ofat,  baxtsiz  hodisalar  va  boshqa  turli  hodisalardan  sug‘urta 
qilinadi.  Shaxsning sug'urtalanadigan mulldariga uy-ro‘zgor buyumlari, 
iste’mol  tovarlari,  shaxsiy  xo‘jalikda  qo‘llanadigan  buyumlar,  shaxsiy 
m ulk  va  b o sh q a   oila  a ’zolarining  mulklari  kiradi.  Fu qaro la rn in g  
transport  vositalari  to'satdan  baxtsiz  hodisaga  uchrash  yoki  transport 
halokatining  yuz  berishi,  transport  vositalari  bilan  to'qnashishi  yoki 
bir-biriga  o ‘rnashib  ketish,  yo‘l  b o ‘yidagi  to'siqlarga  urinish,  mashina 
oynalariga  to sh   tegishi  va  z a ra r  k o ‘rishi  va  boshqa  hodisalardan 
sug‘urtalanadi.
Fuqarolarning  mulki  ularning  yashash joylari  bo'yicha,  ya ’ni  uy- 
joylari,  dala  xovlilar  sug‘urta  guvohnomasida  ko‘rsatilgan  manzillar 
b o ‘yicha sug‘urtalash amalga oshiriladi.  Fuqarolarning shaxsiy transport 
v o s ita la rin i  s u g ‘u rta la s h   ikki  to m o n n i n g   roziligi  b ila n   s u g 'u rta  
sh artnom asiga ko‘ra amalga oshiriladi.  Sug‘urta amaliyotida yuklarning 
tra n s p o rt  su g'u rtalash  sh a rtn o m a lari  quyidagilarga  asosan  amalga 
oshiriladi:
—  ba rc ha   tavakkalliklar  u c h u n   javobgarligi,  bunda  har  qanday 
sababga  k o ‘ra,  b a rc h a   turdagi  zararlarning  sug 'u rta   himoyasi  tu- 
shuniladi;
—  xususiy  avariyalar  u c h u n  javobgarlik,  bunda  yukning  t o ‘la yoki 
q ism a n  avariyadan  k o 'rg a n   zarari  qoplanadi.  Qurilish  va  boshqa 
mulklarni  su g 'urta  qilish  jarayoni  quyidagi  bosqichlarni  o ‘z  ichiga 
oladi;
—  m ulkning  zarar ko'rishi  hodisasining  dalilini  belgilash;
—  qurilgan  zarar  sabablarini  aniqlash  va  nodisani  sug‘urtalash 
yoki  nosug‘urtali  hodisa  ekanligini  hal  etish;
—  zarar  ko'rgan  mulklarni  va  obyektlarni  aniqlash;
—  zarar summ asi  va  sug'urta  qoplash  summasini  hisoblab  chiqish.
Fuq aro lar  xo'jaligida  qurilish  zarar  ko'rganda  sug'urta  tashkiloti
qurilishning  tarkibini  va  mavjud  ekanligini  tekshiradi  h a m d a   qurilish

---

barcha  materiallarining  sug‘urta  baholash  varaqalarida  aks  etgan  va 
etmaganligini  aniqlaydi.  Shularga  asosan  qoplash  summasi  to'lanadi. 
Uy  mulklarini  sug‘urtalashda  uydagi  barcha  mulklar  hisobga  olinadi. 
K o ‘rilgan  zarar summasi  mulk zarar ko'rganda sug'urtachi  tom onidan 
to'lanadi.  Bozor iqtisodiyoti sharoitida beriladigan moliyaviy kafolatlar 
asosan  tuziladigan  moliyaviy  bitimlar,  y a ’ni  bank  depozitlari  bilan, 
q im m a tli  q o g 'o z la r,  sarm o y a   q o ‘y ilm a la ri,  ijara  m ajb u riy a tla ri, 
kreditlar,  ipoteka,  o'tkaziladigan turli tavakkalchilik jarayonlari, valuta 
kursidagi  o ‘zgarishlar,  mavjud  m iqdorlar  va  boshqa  tijorat  xizmatlari 
b o lyicha um um an olganda nam una b o ‘yicha sug'urta kompaniyasining 
portfelida mavjud b o ‘lgan aktivlar b o i i b  hisoblanadi. Yuqoridagilardan 
tashqari  birja faoliyatini  ham   sug'urta  qilish  zarur.  Birjadagi  moliyaviy 
operatsivalarni himoya qilish shakllaridan biri birjalarm sug‘urtalashdir. 
Sug‘urtaning bu turi  0 ‘zbekistonda endi shakllanmoqda. Valuta  riskini 
sug‘urtalash  asosan  tashqi  iqtisodiy  aloqalarda  qo'llaniladi.  Valuta 
riski  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  moliyaviy  riskning  m uhim   elem enti 
bo'lib  hisoblanadi.
Xorij  m am lakatlarning  valutasi  (m asalan,  A Q SH   dollari)  kursi 
so'm ga  nisbatan  o ‘zgarib  turishi,  kredit  va  valuta  operatsiyalaridan 
k o ‘rilgan  zararlar  shu  sug 'u rta   turini  qoplash  summ asi  hisobidan 
qoplanadi.  Xalqaro  iqtisodiy  m unosabatlarida  qatnashuvchilar  xizmat 
uchun belgilangan  narxlar bilan  bog'liq bo'lgan  turlicha risklarga  duch 
keladi:
— 
Risklarni sug‘urtalash  tizimida banklar sug'urtasi  alohida o ‘rinni 
egallaydi.  Banklar krediti va  ularning sug'urtasi  mamlakatdagi  iqtisodiy 
vaziyatga  um umiy  ta ’sir  ko'rsatadi.  Aylanma  m ablag'lar  va  sarmoya 
zaxiralarining  yetishmasligi  natijasida  iqtisodiyot  subyektlari  qisqa 
m uddatli,  o ‘rta  muddatli  va  uzoq  m uddatli  kreditlar  olishga  maj- 
burdirlar.  Shuning  u c h u n   h a m   berilayotgan  kreditlarni  sug'urta  qilish 
shart.  Shartnom a  sug'urta  kompaniyasi  va  banklar yoki  boshqa  kredit 
muassasalari  o 'rtasida  tuziladi.  B unday  kredit  sug‘urtasida  sug'ur- 
talanuvchining  kreditni  to'lash  qobiliyati,  ya ’ni  kredit  riski  darajasini 
hisobga  olish  kerak.