O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

8 .2 .  Valuta  kursi
Valuta  kursi  —  bu,  bir valutani  boshqa  bir  valutadagi  ifodasi  yoki 
bahosidir.  Masalan,  1  AQ SH  dollari  =   1660  0 ‘zbekiston  Respub- 
likasining so‘mi  yoki  1  AQSH  dollari  =   28,90  Rossiya Federatsiyasining 
rubli.
Yagona tilda o ‘zaro  munosabatda bo ‘lish uchun valuta savdosining 
barcha  ishtirokchilari  m a ’lum  bir davr mobaynida shakllangan  Xalqaro 
standartlar va  qoidalarni  tan  oladi  ham da  ularga  itoat  etadi.  Masalan, 
barcha  yozm a tarzda  tuziladigan  shartnomalarda vaiutalarni  belgilash 
h a m d a  ularni  tasdiqlash  uchun  TSO-kodlardan  (ISO-standaitlashtirish

---

bo'yicha  Xalqaro  tashkilot)  foydalaniladi.  Shu  bilan  birgalikda  ular 
Xalqaro  toMovlar  bilan  ham  bog'liq.
D avlat  va  xo 'jalik   yu rituvchi  su b y e k tla rn in g   tashqi  iqtiso diy  
faoliyatida  valuta  kursi  muhim  aham iyat  kasb  etadi,  chunki  ushbu 
f a o liy a t  n a tija s id a   d a v la t la r   h a m d a   t u r li  s u b y e k tl a r   o ‘r ta s id a  
majburiyatlarni  bajarish,  hisob-kitoblarni  am alga  oshirish  zarurati 
tug'iladi,  ularni  hal  etish  uch u n  esa  albatta  muayyan  bir  valutani 
boshqa  bir  valutaga  nisbatan  o ‘lchash  zarurati  tug'iladi.  Shu  sababli 
a z a ld a n   j a h o n   a m a liy o tid a   Buyuk  B r ita n iy a   va  I r l a n d iy a   f u n t  
sterlinglari,  Avstraliya  h a m d a   K a n a d a   d o lla rla ri  singari  A Q S H  
dollarining  kursi  dollarning  bir  birligi  u c h u n   belgilangan.
Yevropa  valutasini  boshqa  Yevropa  valutalarida  baholash  uchu n  
(Britaniya  va  Irlandiya  funtlaridan  q a t ’i  nazar)  ko‘p  hollarda  «100», 
Italiya lirasi uchun  esa  «1000» standart  birligi  ishlatiladi. Y apon  iyenasi 
Yevropa  valutalariga  nisbatan  100  birligida  kotirovka  qilinadi.
Kurslar  kotirovkalari,  valutalarni  o 'lch a n ish i  ikki,  uch   va  t o ‘rt 
o ‘nlik  xonalarigacha  aniqlangan  holatlarda  h a m   farqlanadi.
Valuta  kursi  pullarning  xalqaro  harakati jarayoniga  taalluqlidir  va 
um umiy  asosda  milliy  iqtisodiyotning ja h o n   x o ‘jaligi  bilan  aloqalarini 
ifodalaydi.
Oltin-deviz  standarti  sharoitida  valuta  kursi  aniqlanganda  qog‘oz 
pullar zaminida yotgan  oltin  miqdorlari  solishtirilgan.  M asalan,  Buyuk 
Britaniya  I  funt  sterlingi  zaminida  1821 -yilda  7,322385  gram m   oltin 
yotgan,  1  nemis  markasi  zam inida  esa  1873-yilda  0,385422  gram m  
oltin  yotgan.  Bunga  ko ‘ra  1  funt  sterling  20,43  nemis  markasiga  teng 
b o ‘lgan  (7,322385/0,385422).  Yoki,  1  A Q S H   dollari  zam inida  1971- 
yilda  0,888671  gram m   oltin  yotgan.  1961-  yildagi  baho  masshtabiga 
ko'ra SSRTning  1  rubli zaminida 0,987412 gram m  oltin yotgan.  Bundan, 
1  AQSH  dollari 0,90  SSSR  rubliga teng boMgan  (0,888671  /  0,987412).
Oltin-deviz standarti sharoitida  1929—36-yillargacha davlatlarning 
milliy  qog'oz  pullari  baho  masshtabiga  asosan  oltinga  alm ashtirilar 
edi.  1936-yildan  so'ng  davlatlar  milliy  q og ‘oz  pul  birliklarini  oltinga 
almashmaydigan  bo'ldi,  y a ’ni  m u om alad a  oltinga  alm ashmaydigan 
kredit  qog‘oz pullar yura  boshlagan.  Bunday sharoitda,  y a ’ni  Bretton- 
Vuds  valuta  tizimi  sharoitida  ham ,  valuta  kurslari  ularning  zam inida 
yotgan  oltin  miqdorlarini  solishtirish  orqali  a n iq lan ar  edi.
Yamayka  valuta  tizimi  (1976—78-yillar)  sharoitida  rasmiy  asosda 
oltin  demonetizatsiyasi  e ’lon  qilindi  va  oltin  yuridik jihatdan  o ‘zining 
pul  sifatidagi harakatini  t o ‘xtatdi.  Jah o n  bozorida valuta kurslari  ularga

---

bo'lgan  talab va taklif asosida,  valutalarning  tarixiy  masshtabi  atrofida 
tebrana  boshladi.  Bunday  muvozanatsiz  sharoitda  vaiutalarning  kursi 
qisqa  vaqt  ichida  tez  o'zgaradigan  bo'lib  qoldi.
K o‘p  hollarda  barcha  davlatlar  milliy  valutalarining  kursi  AQ SH 
dolían  yoki  Buyuk  Britaniya  funt  sterlingiga  nisbatan  belgilanadi. 
A m m o   tashqi  savdo  m unosabatlarida  albatta  biror  bir  valutaning 
boshqa bir valutadagi  kursiga zarurat tug‘ilib turadi.  Masalan,  Yaponiya 
eksportyor Germaniya  importyor bo'lsa,  unda albatta  1  Nem is markasi 
q ancha  Yapon  iyenasiga  t o ‘g ‘ri  keladi,  degan  savol  tug‘iladi.  Bunga 
javob  berish  uch un   kross-kurs  uslubidan  foydalaniladi.  Kross-kurs 
t o ‘g ‘risida  ushbu  darslikning  5-mavzusida  batafsil  yoritilgan.
Milliy  valuta  savdo  qilinayotgan,  xorijiy  valuta  esa  kotirovka 
valutasi  bo'lgan  holdagi  kotirovka  turi  teskari  kotirovka  b o ‘ladi.
T o ‘g ‘ri  kotirovkada  «Bid»  sotib  oluvchi  kursi  banklar  tom on idan  
savdo  qilinayotgan  valutani  sotib  olish  va  milliy  valutani  sotish  kursi 
b o ‘ladi.  «Offer»  kursi  banklar  tom o n idan   savdo  qilinayotgan  valutani 
sotish  va  milliy valutani  sotib  olish  kursi  hisoblanadi.  «Bid» va  «Offer» 
kurslarining  farqi  sifatidagi  m iqdor  «spred»  deb  ataladi.
Valuta  kurslarining  quyidagi  turlari  mavjud:  «spot»  kurs,  sotuvchi 
va  sotib  oluvchi  kurslari,  forvardli  kurs,  kross-kurs,  «autrayt»  kursi. 
«Spot»  kurs  —  bu,  naqdli  (kassa)  shartnomasi  kursidir.  U   «spot» 
shartnomalari  ijrosi  paytida  qayd  etiladigan  bir  mamlakat valutasining 
bahosini  boshqa  m amlakat  valutasidagi  ifodasidan  iborat.
«Spot»  kurslar  erkin  suzadigan  yoki  q a t’iy  belgilangan  b o ‘lishi 
m um kin.  Ular  milliy  valutani  m am lakat  tashqarisida  shartnom ani 
amalga  oshirish  paytiga  sotib  olish  qobiliyatini  ko'rsatadi.
Ba’zi  davlatlar  valutalarining  ichki  va  tashqi  qiymati  mavjudligiga 
qaram asdan  valuta  nazorati  sharoitida  oddiy  tijorat  operatsiyalarini 
amalga  oshirishda,  asosan  tovar  h am da  xizmatlar  importida  valuta va 
«spot»  kurslari  bir  xilda  q o ‘llanilishi  mumkin.
Forvardli  kurs  —  bu,  muddatli  valuta  shartnomalari  kursidir.  U 
kelgusida  m a ’lum  bir  sanaga  valutani  yetkazib  berish  sharti  bilan 
sotish  yoki  sotib  olish  bahosidan  iboratdir.  Bunda  muddatli  valuta 
operatsiyasida  kurs  uning  ijrosi  m a ’lum  bir  m uddat  o ‘tganidan  so‘ng 
amalga  oshsa  ham   sh a rtno m a   tuzilish  paytida  qayd  etiladi.
Valuta  kursiga  t a ’sir  etuvchi  omillar  ju d a  ko‘p,  ularning  ichida 
eng  m uhimlari  ko'rib  chiqiladi.