O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor


 .1 2 .  Soliqlarning  funksiyalari



Download 10,01 Mb.
Pdf ko'rish
bet96/222
Sana08.01.2022
Hajmi10,01 Mb.
#335138
1   ...   92   93   94   95   96   97   98   99   ...   222
Bog'liq
Pul, kredit va banklar

3 .1 2 .  Soliqlarning  funksiyalari
M a ’lu m k i,  h a r   q a n d a y   iq tis o d iy   k a te g o r iy a n in g   f a q a t  o 'z i  
bajaradigan funksiyalari mavjud bo'ladi. A m aliyotda funksiyasiz,  y a ’ni 
bajaradigan  funksiyasi  b o ‘lm ag an  iqtisodiy  kategoriya  b o ‘lm aydi. 
C h u n k i  funksiya  iq tiso d iy   k a te g o riy a n in g   a m a liy o td a g i  h a ra k a ti 
hisoblanadi va u orqali  kategoriyaning m ohiyati  c h u q u r ochib beriladi. 
Shuning  uch un  iqtisodiy  adabiyotda  iqtisodiy  kategoriya  funksiyasi


deyilganda,  ushbu  kategoriyaning  hayotda  ko‘p  martalab  qaytarilib 
turiladigan  va  takrorlanib  turiladigan  xatti-harakatlari  tushuniladi.
Iqtisodiy  kategoriya  sifatida  soliqlarning  h a m   faqat  o 'ziga  xos 
funksiyalari  mavjud.  Shuni  t a ’kidlash  lozim -ki,  birinchi  navbatda 
soliqlarning  qiymat  dastagi  sifatida  darom adlarni  taqsimlash  va  qayta 
taqsimlashi  amalga  oshiriladi.  Iqtisodiy  adabiyotda  iqtisodchi  olim lar 
o ‘rtasida soliqlarning funksiyalari t o ‘g‘risida yagona fíkr mavjud emas. 
Lekin  ularning  b a rc h a sin i  soliqlarning  fiskal  (xazina)  funksiyasi 
t o ‘g ‘risida  yagona  fikr  mavjud.  Soliqlarning  boshqa  funksiyalari  esa 
hozirgi  davrda  davlat  bajaradigan  funksiyalarni  ko‘payganligi  bilan 
bevosita  bog‘liqdir.  Bunga  yorqin  misol  qilib,  hozirda  davlat  o'zining 
a n ’anaviy  fu nksiyalarid an  tashqari  ja m iy a td a ,  b irinchi  n a v b a td a  
iqtisodiyotda ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarish va tartibga solib 
turish  funksiyasini  ko'rsatish  mumkin.
Hozirda k o ‘p  iqtisodchi olimlar soliqlarning quyidagi funksiyalarini 
ajratib  k o ‘rsatadilar:  fiskal,  tartibga  solib  turu v ch i,  taqsim lovchi, 
rag‘batlanturuvchi  (so‘ndiruvchi)  va  nazorat  funksiyalari.  Bu  sohada 
0 ‘zbekistonlik iqtisodchi olimlar esa soliqlarning ikki funksiyasini ajratib 
k o‘rsatadilar:  taqsimlash  va  nazorat  funksiyalari.  Iqtisodiy  adabiyotda 
soliqlar  bajaradigan  funksiyalar  t o ‘g ‘risida  iqtisodchi  o lim larn in g  
fikrlarini  o'rganish va hozirgi vaqtdagi soliqlarni  iqtisodiyotdagi  o ‘rnini 
yangicha  tahlil  etgan  holda  soliqlar bajaradigan  funksiyalar t o ‘g ‘risida 
o ‘z fikrimizni bildiramiz.  Bizning fikrimizcha soliqlar quyidagi funksiya­
larni  bajaradi:
1.  Fiskal  (xazina)  funksiyasi;
2.  Taqsimlash  funksiyasi;
3.  Rag'batlantirish  (so'ndirish)  funksiyasi;
4.  N azorat  funksiyasi.
Soliqlarning fiskal  (xazina) funksiyasi orqali  davlat o'ziga yuklatilgan 
vazifalar:  iqtisodiy,  ijtimoiy,  m udofaa  va  boshqalarni  bajarish  u ch u n  
zarur boMgan  moliyaviy resurslarni  davlat  budjeti  daromadlari  qismida 
jam lanishi  amalga  oshiriladi.  Soliqlarning  fiskal  funksiyasining  asosiy 
maqsadi  bu  —  davlat  moliyaviy  resurslarini  o ‘z  m uddatida  va  to 'liq  
shakllantirish  hisoblanadi.
Bu  funksiyani  y uqori  darajada  am alga  oshirilishi,  y a ’ni  soliq 
tushum larini  k o ‘payishi  davlat  faoliyati u c h u n  q o ‘shim cha moliyaviy 
im k o n iy at  y a ra ta d i.  B uning  natijasid a  so liqlar  o 'z la rin in g   fiskal 
funksiyasi  y o rd a m id a   davlatning  iqtisodiy  qudrati  ortishi  am alg a 
oshadi.


Soliqlam ing  taqsimlash  funksiyasi  yordam ida  davlat  iqtisodiyotni 
boshqarish  va  tartibga  solib  turishni  amalga  oshiradi.  Bu  funksiyani 
amalga oshirishda soliqlar darom adlar,  baholar, foizlar,  aksiyalar kursi 
dinamikasi  va  tariflar  bilan  o ‘zaro  bog'liq  holda  faoliyat  k o ‘rsatadi. 
U shbu  ja r a y o n d a   soliqlar  m a m la k a t  m illiy  d a r o m a d in i,  x o ‘jalik  
yurituvchi  subyektlar h am d a  aholi  darom adlarini  taqsim lash  va  qayta 
taqsimlashda asosiy dastak b o ‘lib  hisoblanadi.  Soliqlarning  taqsim lash 
funksiyasi  n a fa q a t  daro m ad larn i  taqsim lashda,  balki  k a p ita lla r  va 
investitsiya resurslarini taqsimlashda ham  ishtirok etadi.  Shuni t a ’kidlash 
lozim-ki,  soliqlar taqsimlash funksiyasida b a ’zi soliqlar stavkasini yuqori 
darajada  o'rnatilishi  orqali  amalga  oshiradi.  Soliqlarning  taqsim lash 
funksiyasi  yordam ida  davlat  m am lakat  iqtisodiyotidagi  h a m d a  jam iyat 
ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlariga  bevosita  t a ’sir  k o 'rsa ta d i.  M asalan, 
davlat soliqlar yordam ida yuqori rentabellik faoliyat tu rla rid an  m a ’lum 
darom adlarni  undirib,  ularni  iqtisodiyotni  past  rentabellik  yoki  zarar 
ko'rib  faoliyat  k o ‘rsatuvchi  lekin  o ‘z  faoliyat  bilan  ja m iy a t  hayoti 
uchun  zarur  b o ‘lgan  sohalarga  sarflashi  m um kin.  M a m la k at  aholisi 
u c h u n   d a ro m a d la ri  b o ‘yicha  progressiv  shkala  y o r d a m id a   yuqori 
darom ad  topadigan  toifadan  yuqori  stavka  yordam ida  u larn in g   d aro ­
madlarini  qayta  taqsimlash  imkoniyatiga  ega  b o ‘ladi.
Soliqlarning  rag‘batlantirish  (so‘ndirish)  funksiyasi  o ‘z  m ohiyatiga 
asosan yuqorida qayd etilgan fiskal va taqsimlash  funksiyasining hosilasi 
hisoblanadi.  Soliqlarning  bu  funksiyasini  k o ‘p  iq tis o d c h i  o lim lar 
m akroekonom ik  darajada  tartibga  solish  deb  hisoblashadi,  ch u n k i  bu 
funksiya  barcha x o ‘jalik yurituvchi  subyektlar va  fuqarolarning  ham da 
davlatning  iqtisodiy  manfaati  bilan  bevosita  bog'liqdir.
Amaliyotga  kiritiladigan  h ar  bir  soliq  o ‘z  kiritilishi  m aqsadidan 
q a t ’i  n a z a r  o ‘z  m o h iy a tig a   a s o sa n   b ir  v a q tn in g   o ‘z id a   so liq q a  
tortilmaydigan  faoliyat  turlari  u c h u n   rag‘batlantiruvchi  va  aksincha 
soliqqa  tortiladigan  faoliyat  turlari  u c h u n   so ‘ndiruvchi  sifatida  t a ’sir 
ko‘rsatishi  m um kin.  Iqtisodiyotga  yangi  soliq  turini  kiritilishi  x o ‘jalik 
yurituvchi  subyektlar  hisobida  b a ’zi  qonunbuzarlikka  sabab  b o ‘lishi 
h am  mumkin.
Har bir rag‘batlantiruvchi  (so‘ndiruvchi)  funksiya  sifatida  u   o ‘ziga 
xos rag‘batlantiruvchi shakllar va elem entlar hisoblangan soliq b o ‘yicha 
imtiyozlar  tiz im i  va  rag‘b a tla n tirish ,  c h eklo vch i  s ta v k a lar  h a m d a  
faoliyatni  t o ‘xtatib  q o ‘yish  kabi  dastaklardan  foydalanadi.
Shuni  t a ’kidlash  lozim -ki,  b a ’zi  iq tiso d ch i  o lilar  so liq larn in g  
rag‘batlantirish (so'ndirish) funksiyasini doim iy xarakterda e m a s degan


qarash  asosida uni mustaqil  funksiya sifatida tan  olishmaydi.  Ularning 
fikricha,  m am lakatda  davlat  budjeti  taqchilligi  (defitsiti)  sharoitida 
soliqlarning bu funksiyasi  amal  qilmaydi.  Biz iqtisodiyotni rivojlangan 
m am lakatlarning  iqtisodiy  rivojlanish  tajribasini  tahlil  etgan  hamda 
0 ‘z b e k isto n   R espublikasi  iqtisodiyotini  rivojlanish  bosqichlarini 
o 'rg a n ib   chiqib  yuqoridagi  fikrga  o ‘z  e ’tirozim n i  bildirishga  asos 
mavjud deb hisoblaymiz.  Bunga misol qilib,  0 ‘zbekiston Respublikasida 
1994— 1997-yillarda  bank  tizim ini  rivojlantirish  m aqsadida  tijorat 
banklari  bir  necha  soliq  turi  to'lashdan  ozod  etilib,  hisoblangan  soliq 
sum m alari  tijorat  banklarini  m oddiy-texnika  bazasini  takomillash- 
tirishga  y o ‘naltirildi.  Xuddi  shu  yillari  m am lakatim izda  davlat  budjeti 
taqchilligi  (defitsiti) mavjud edi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni, 
ferm er  x o ‘jaliklarni  rivojlantirish  u ch u n   soliqlar  bo 'y ich a  berilgan 
im tiyozlar  fikrimizcha  q o ‘shim cha  asos  hisoblanadi.
Soliqlarning  n azo rat  funksiyasi  o ‘z  m o h iy atig a  k o ‘ra  himoya 
funksiyasini,  ya’ni  davlat  va  soliq  to ‘lovchilar  o'rtasidagi  soliq  muno- 
sabatlarini  olib  borilishini  t a ’m inlash  hamda  vakolatli  davlat  organ- 
larin in g   amaldagi  q a t’iy  faoliyatini  bajarilishini  am alga  oshiradi. 
Soliqlarning  nazorat  funksiyasiz  uning  boshqa  funksiyalarini  amalga 
oshirilishi  o ‘z  m a ’nosini  yo'qotadi.
Shuni t a ’kidlash lozim-ki,  soliqlarning nazorat funksiyasi amaldagi 
q o n u n lar  va  huquqlarga  asoslangan  holda  soliq  to'lovchilarni  qonun- 
chilikka  b o ‘ysunishiga,  unga  rioya  qilinishini  q o n u n   kuchi  ostida 
m ajburiy  amalga  oshiradi.  M am lakatda  davlat  hokimiyatini  kuchsiz- 
lanishi  soliqlarning  nazorat  funksiyasini  kuchsizlanishiga  olib  keladi. 
0 ‘z  navbatida,  soliqlarning  nazorat  funksiyasini  kuchsizlanishi  davlat 
hokim iyatini  kuchsizlanishiga  omil  b o ‘lishi  m um kin.
Soliqlarning  nazorat  funksiyasi  aniq  ko'rinishida  soliq  to ‘lovchi 
yu ridik  va  jism on iy   shaxslarning  soliq  qo n un chiligiga  q a t ’i  amal 
q ilin is h id a ,  so liq larn i  o ‘z  m u d d a tid a   va  t o ‘liq  davlat  budjetiga 
t o ‘lanishida,  moliyaviy  jazo  choralarini  sam aradorligida  n am oyon 
b o ‘ladi.
Soliqlarning nazorat funksiyasi yordamida vakolatli davlat organlari 
m am lakatdagi  yaratilgan  yalpi  ijtimoiy  m ahsulot  va  milliy  daromad 
qiymatini ham da undagi soliqlarning ulushining hisob-kitobi va nazorati 
olib boriladi.  Ushbu  nazorat  orqali  davlat budjetiga  soliq tushumlarini 
kelib  tushushini  m iqdoriy  o'lcho v i  amalga  oshadi,  ularni  davlatni 
moliyaviy resurslarga b o 'lg an ehtiyojiga taqqoslanish bajariladi ham da 
shu  asosda  amaldagi  soliq  qonunchiligiga,  y a ’ni  soliqlar  kiritilishi,


soliq  stavkalarini  o'zgartirilishi  va  imtiyozlar  tizimiga  q o ‘shim chalar 
kiritilishiga  imkoniyat  yaratiladi.  Bulardan  xulosa  qilish  m u m kin-ki, 
so liq larnin g  n a z o ra t  funksiyasining  q o n u n iy   kuchliligi  v a  un ing 
samaradorligi  u ning  boshqa  funksiyalari  amal  qilishini  aniqlab  beradi. 
Shuning  u c h u n ,  agar  soliqlarning  n azo rat  funksiyasi  a m ald a  kuch- 
sizlansa,  o ‘z navbatida uning boshqa funksiyalari samaradorligi pasayi- 
shi  mumkin.

Download 10,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   92   93   94   95   96   97   98   99   ...   222




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish