O. I. Jalolov Buxoro davlat universiteti Amaliy

Formulalarni “bo’ginlash”
Bo’g’inlash tushunchasi haqida hammamiz atroflicha ma’lumotga egamiz ,
ya’ni agar matnda oxirgi so’z qatorga sig’may qolsa , u holda bu so’zni
bo’g’inlarga bo’lib yetarlicha qismi qoldirilib qolgan qismi keyingi qatorga
o’tkaziladi.Ko’pchilik buni biladi , lekin formulalarni bo’g’inlash haqida
eshitmagan bo’lishi mumkin.
Formulalarni bo’g’inlash ham xuddi so’zlar kabi bo’lib , odatda undan agar
formula bir qatorga sig’masa yoki formula bir qatorda yaxshi ko’rinish kasb
etmasa foydalaniladi.
Tex formularni avtomatik bo’ginlamaydi , shuning uchun har kim o’z didiga
qarab formulani bo’g’inlashi mumkin.Buning uchun formulalarni massiv
ko’rinishda (kamida ikkiga bir o’lchovli) yozish qulayroq.Buning uchun biz array ,
eqnarray va eqnarray* tanalarini ko’rib o’tdik.Quydagi misol orqali boshlang’ich
tushunchaga ega bo’lish mumkin:
$$
\begin{array}{l}
e^x=1+x+\frac{x^2}{2!}\\
\qquad {}+\frac{x^3}{3!}+\cdots

---

65
\end{array}
$$
Bu misoldagi \qquad buyrug’i satr boshidan 2em(2 ta “probel”) tashlash
uchun kerak.Bu buyruqdan foydalanilmagan taqdirda ham formula bo’g’inga
bo’linadi , lekin formula ko’rinishini yaxshilash(o’ng tomondan tekislash) uchun
bu funksiyadan foydalaniladi.
Yuqoridagi misolda tushunarsiz bo’lgan hollardan biri bu ikkinchi qatorda
birinchi plusdan oldin {} yozilganidir.Bu yozuv yordamida birinchi qatordagi
formulaga tegishli parametrlar(yozuv o’lchami , intervali va h.k) ikkinchi qatorga
uzatiladi.
Bu yerda array tanasi o’rniga eqnarray va eqnarray* dan ham foydalanish
mumkin.Bulardan asosan formulaga nomer qo’yish uchun foydalaniladi.Bu yerda
formulaga nomer qo’yishda har bir qatorga yoki qaysidir qatordagi formulaga
nomer qo’yish uchun \\ va \nonumber buyruqlaridan foydalanish mumkin.
Agar yuqorida ko’rgan misolimiz ko’rinishi yoqmasa , birinchi qatordagi
istalagan belgi yoki qismni alohida ustun sifatida olib , uni o’ng,chap va
markazlashtirish mumkin.Bunda array tanasi qulay , agar formulani avtomatik
nomerlamoqchi bo’lsangiz eqnarraydan ham foydalanish mumkin.Masalan:
$$
\begin{array}{rcl}
e^x & = & 1+x+\frac{x^2}{2!}\\
& & +\frac{x^3}{3!}+\cdots
\end{array}
$$
Formula yozish jarayonida agar birinchi qatorda yozayotgan formulangiz juda
uzun bo’lgan taqdirda , keyingi qatorga o’tganda formula davomini o’ng tomondan
yozish formulaga chiroyli ko’rinish bermaydi.Shu sababli bunday vaziyatlarda

---

66
keyingi qator formulasini chap yoki markazdan yozish ma’qulroq.Buni quyidagi
formulada ko’ramiz:
Latexda esa quyidagicha:
\begin{eqnarray*}
\lefteqn{\int_0^x
e^{-t^2}dt =x-\frac{x^3}{1!\cdot3}
+\frac{x^5}{2!\cdot5}-
\frac{x^7}{3!\cdot7}+\cdots}\\
& &{}+(-1)^n\frac{x^{2n+1}}%
{n!\cdot(2n+1)}+\cdots
\end{eqnarray*}
Bu yerda biz \lefteqn buyrug’idan foydalandik.Bu buyruq haqida biz
matematik diagramma bo’limida bilib olgan edik.