О. Х.Қўлдашов, З. Мирзаева, З. Абдумаликова биофизика (дарслик) фарғона – техника – 2007

6.1. Кўриш анализаторлари.
Кўриш анлизаторларининг вазифаси кўришдир. Бунда кўз рецепторлари ёруғликни сингдиради ва қувватни нерв импульсига, яъни фоторецепцияга айлантиради. Кўришда ёруғлик ва рангни сезиш, буюмнинг шакли ва маконни идроқ қилишнинг фарқига борилади. Чунончи, масалан, қоронғида ва ёруғда ёруғликни сезиш турлича бўлади ва бу кўз адаптациясида, яъни ёруғликни сезишни ёритилишнинг конкрет даражасига мослаштиришда акс этади. Кўриш одамнинг ташқи муҳит билан алоқасининг муҳим воситаси ҳисобланади, чунки у энг кўп микдордаги ахборот туташишини таҳм инлайди. Кўриш анализаторларининг периферик бўлими – кўз, рецептор звеноси унинг тўр пардасидаги фоторецепторлар ҳисобланди. Кўз тўр пардаси хужайраларидан жамланганда кўриш нервлари ҳосил қиладаиган нерв толалари чиқади. Калла суяги асосида иккала нерв учрашади ва қисман толалари билан алмашиниб, тарқалади ва гипоталамуснинг ҳамда оралик миянинг кўриш бўртигига, сўнгра бош мия пўстлоғи энса соҳасида жойлашган кўриш марказларига боради.
Кўз – жуфт кўриш органидир. У кўз соккаси ва мусқуллар, ковоклар, қошлар, кўз ва ёғ безлари, конҳюнктивани ўз ичига олган ёрдамчи аппаратдан иборат. Уларнинг ҳар бири кўзни шикастланишидан қуриб қолишдан ҳимоя қилиб, ўз вазифасини бажаради. Мускуллар кўз соққасини ҳаракатлантиради.
Ёруғлик тўр пардага тушишидан олдин оддинги камера, гавҳар, орқа камера, шишасимон танадан иборат кўз оптик аппарати орқали ўтади. Кўзга ёруғлик нур оқимининг кўп – озлигига кўра эни рангдор парда мускулларидан ўзгара оладиган корчиқ оркали ўтади. Равшан кўришга мослашишда гавҳар асосий ўринда туради. Бу иккала томони қавариқ линза шаклида бўлган тиниқ эластик тузилмадир. Унинг четларидан циклиар мускуллар – юпқа, кайишқоқ, эластик толалар чиқади ва киприксимон танага ёпишади. Гавхарнинг шакли ўзгариши мумкин ва бу шу толаларнинг таранглик даражасига боглиқ. Чунончи, одам узоқдаги буюмни кўрайгганда улар бўшашади ва гавҳар яссилашади. Буюмдан яқин масофада толалар таранглашади ва гавҳар қавариқ шаклга киради. Буюм нечоғлиқ яқин бўлса, улар шу қадар таранглашади. Бу аккомодация ҳодисаси номини олган ва бош мия пўстлоғининг кўриш марказлари иштироқида вужудга келади. Тўр пардадаги кўз оптик системасида ёруғлик нурларининг синиши натижасида буюмнинг тескари ва кичрайтирилган тасвири ҳосил бўлади. Бироқ одам бир қанча анализаторларнинг ўзаро таъсири, шунингдек ҳаёт тажрибаси натижасида ҳамма нарсани табиий ҳодда кўради. Кўриш анализаторларининг мослашув жараёни бола ҳаётининг дастлабки ойларидан бошланади.