O. F. Fayzullayev, O. O. Fayzullayev, M. S. Bahronova

1.4. KIMYOVIY REAKSIYALARNING TENGLAMALARI

Kimyoviy reaksiyalarning tenglamalari reaksiyaga kirishayotgan va reaksiyada hosil bo‘layotgan moddalarning formulalari asosida tuziladi va moddalar massasining saqlanish qonuniga binoan tenglashtiriladi. Buning uchun formulalar oldiga koeffitsientlar qo‘yiladi. Masalan, alyuminiyning oksidlanish reaksiyasi tenglamasini tuzishni qarab chiqsak:

Al+O₂Al₂O₃,
bu ifodaning chap tomonida bitta Al va ikkita (juft) kislorod bor, o‘ng tomonida esa ikkita Al va uchta (toq) kislorod bor. Eng avvalo, o‘ngdagi toq sonli kislorod atomlarini juftlaymiz, buning uchun Al₂O₃ ning oldiga 2 raqami qo‘yiladi, bunda
Al+O₂2Al₂O₃
hosil bo‘ladi. Endi ifodaning chap tomonidagi Al va O₂ oldiga mos ravishda 4 va 3 koeffitsientlarini qo‘yamiz, ya’ni
4Al+3O₂2Al₂O_3.
Endi tenglamaning har ikkala tomonidagi alyuminiy va kislorod atomlari sonlari tenglashdi.
Modda massasining saqlanish qonuniga ko‘ra, reaksiyaga kirgan moddalar massalari yig‘indisi, reaksiya natijasida hosil bo‘lgan moddalar massalari yig‘indisiga teng bo‘ladi. Ko‘pchilik kimyoviy reaksiyalar (yadro reaksiyalari bundan mustasno) shu qonunga bo‘ysunadi. Biroq hamma vaqt ham reaksiyalar oxirigacha bormaydi, natijada reaksiya unumi modda massasining saqlanish qonunidagidan (nazariyaga) ko‘ra past bo‘ladi. Buni hisobga olish uchun reaksiyaning unumi tushunchasi kiritilgan. Reaksiyaning unumi () – moddaning amaldagi massasining (m_a) nazariy olinishi kerak bo‘lgan massasiga (m_n) nisbatiga teng bo‘lgan kattalikdir:

Reaksiya unumi foizlarda ham ifodalanadi, bunda tenglama bo‘yicha hisoblab olingan qiymat 100 ga ko‘paytiriladi. Agar masalaning shartida reaksiya unumi keltirilgan bo‘lmasa, uni 100 % deb olish tavsiya qilinadi.
1.96. 10,4 g massali xrom olish uchun zarur bo‘lgan Cr₂O₃ va alyuminiynnng massalarini hisoblang.
Yechish: Ushbu masalani proporsiya tuzish va modda miqdorini topish orqali ikki usulda yechish mumkin. Biz quyida bu ikki usulni ham keltirib, ularning qaysi biri qisqaroq ekanligi haqidagi xulosani o’zingiz chiqarishga havola qilamiz. Masalani yechish uchun reaksiya tenglamasini tuzamiz:
Cr₂O₃+2Al=Al₂O₃+2Cr.
Birinchi usul (modda miqdori bo‘yicha hisoblash): Olinishi kerak bo‘lgan xromning modda miqdorini topamiz:
mol.
Reaksiya tenglamasidan ma’lumki, 2 mol xrom olish uchn 1 mol Cr₂O₃ va 2 mol alyuminiy metali kerak. Endi Cr₂O₃ va Al ning massalarini topamiz: g.
m_Al=0,2^.27=5,4 g.
Ikkinchi usul (proporsiya usuli): Reaksiya tenglamasiga ko‘ra proporsiya tuzamiz:
104:10,4=152:x va g Cr₂O₃ kerak.
104:10,4=54:x va g Al kerak
1.97. 11,2 g temirning suyultirilgan sulfat kislota bilan ta’sirlashishida qancha hajm (n.sh.) vodorod ajralib chiqadi?
Yechish: Reaksiya renglamasini yozamiz:
Fe+H₂SO₄=FeSO₄+H₂.
Normal sharoitda har qanday gazning 1 mol miqdori 22,4 l hajmni egallashini hisobga olib, tenglama bo‘yicha proporsiya tuzsak: 56:11,2=22,4:x; x=4,48 l.
1.98. 22,2 g malaxit [Cu₂(OH)₂CO₃] parchalanganda necha grammdan mis (II) oksid, suv va karbonat angidrid hosil bo‘ladi? (Javob: CuO16 g; H₂O1,8 g; CO₂ 4,4 g).
1.99. 1 mol kaliy xlorat (KClO₃) parchalanganda qancha massa kaliy xlorid va qancha hajm (n.sh.) kislorod hosil bo‘ladi? (Javob: 74,5 g: 33,6 l).