O. Azizov va Sh. Rahmatullayevning sodda gap haqidagi qarashlari

O.AZIZOV QARASHLARI

• O.AZIZOV QARASHLARI
• O.Azizov o‘zining qisqa kursida sodda gap mavzusini ikki tilning ega va kesimini tahlil qilishdan boshlaydi Ya’ni sodda gaplar tuzilishi tulari haqida emas, sodda tarkibi haqida yozgan. uning yozishicha, rus tilida eganing ifodalanishi va kesim bilan munosabati o‘zbek tiliga o‘xshash. shu bilan birga, gapda eganing qatnashuviga zarurat rus tilida o‘zbek tiliga nisbatan kuchli deb alohida xususiyatini ham ta’kidlab o‘tadi. rus tilida kesim eganing rodiga va grammatik soniga qarab ma’lum bir ko‘rsatkichni oladi. Ko‘p hollarda ega bilan kesim bir xil tovush (а, о, и) tugaydi, ammo bu yuzaki o‘xshashlikdir deydi olim. Bu kesim eganing so‘nggi tovushiga qarab emas grammatik kategoriyasiga qarab moslashadi.

• Sh.Rahmatullayev qarashlar.
• Olim predikativ bog‘lanmalar haqida yozarkan, ular rus tilida ham o`zb tilida ham avval ega keyin kesim joylashadi deydi. Va uslub va boshqa maqsadda ularning o`rni almashishi mumkinligini qayd etadi. sifatlovchili birikmada sifatlovchi birinchi keladi, sifatlanmish undan keyin. Rus tilida moslashmaydigan sifatlovchi sifatlanmishdan keyin keladi. To‘ldiruvchi o‘zbek tilida to`ldirilmishdan avval, rus tilida ko`proq keyin joylashadi. Hol o`zbek tilida hollanmishdan oldin, rus tilida asosan keyin joylashadi. olim sodda yoyiq gapda ega sostavi avval, kesim sostavi(hol,to`ldiruvchi) keyin joylashadi. ba’zan kesim sostavi egadan oldin joylashishi ham mumkin( to`ldiruvchi, holning ayrim ma’no turlari: o`rin,payt) gapga bir burunligicha taalluqli mana shunday bo`lakka determinant deyiladi: uch kundan so`ng shoqosim tilanchilikdan qutuldi.

O‘zbek tilida kishilik olmoshlari kesim bilan moslashganda har doim tuslanadi. rus tilida esa ba’zi hollarda tuslanish talab qilinmaydi: он учитель

• O‘zbek tilida kishilik olmoshlari kesim bilan moslashganda har doim tuslanadi. rus tilida esa ba’zi hollarda tuslanish talab qilinmaydi: он учитель
• Shaxs ko‘rsatkichi bo‘lmagan kesimli gapda kishilik olmoshlari bilan ifodalangan ega rus tilida gapning konkret predikativ shaxsini ifodalovchi vosita bo‘lib xizmat qiladi: я читал, ор читал, ты читал(fikrimcha bu faqat o‘tgan zamonda). bu yerda olmosh nafaqat ega balki predikativ shaxsni ifodalab keladi. va bunday bog‘lanishlarda kesim ega bilan rodda moslashishi kerak: я сделала, ты пришел.

• Sodda gapga murakkab tus beradigan hodisalardan biri bu ajratilgan bo‘lak. biror bo`lak ajratilishi uchun, uning o‘rni o`zgartiriladi va u o`ziga xos intonatsiya bilan aytiladi.
• Olimning ta’kidlashicha ajratilgan bo`lak rus tilida anchagina uchraydi. ularni rus tilida ikkiga bo`linadi debdi:
• 1) yarimpredikativ( ajratilgan sifatlovchi, ajratilgan hol)
• 2) izoh ajratilgan bo`lak