O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Хрестоматия no  истории  Оревнего мира.  М.,  1991.  Н б с т р
Q u l   x a r i t l   q i lis h   t o ‘g ‘ r i s i d a   s h a r t n o m a
O ld xu rid (/ilish  “shartnom asi"  Van  Bao  (?-er.  avv.  61-yil)  tomo- 
nidan  yozilgan.  Bu  hajviy  hikoyani  hujjatli  guvohlik  deh  hisohlash 
to 'g 'ri  emas.  Lekin 
m itallif  o 'z  zam onasining  odam i  h o ‘lib,  unga 
zam ondosh jam ivatn in g tam oyil/ari  bilan fikrlavdi  va  о ‘z   asarida  aniq 
tarixiy  hodisalardan foydalanib,  о ‘sha  davrning  ijtim oiy  voqeliklarini 
tasavvur qilishga yordam  beradi.
Van  Szi-yuan  (er.  avv.  I  asrdagi  qadim gi  X itoy  adabiyotshunosi 
Van  B aoning  ikkinchi  ismi)  shu  okrugda  [istiqomat  qiluvchi]  Szyanga 
(joy  nom i)  ish  b o ‘yicha  keldi,  beva  Yan  X oyning  uyiga  bordi,  [uning] 
B y a n - l y a o   nomli  [uning yeridan qolgan]  quli  bor  edi.  [Van -  Szi-yuan] 
[uning  uchun]  [qul]  borib  vino  sotib  olib  kelishini  istadi.  Byan-lyao 
katta  tayoqni  olib  [Yan  X oyning  m arhum   eri]  qabri  tepasiga  chiqib 
oldi  va “x o ‘jay in im   Byan-lyaoni  sotib  olganda, kontraktda  [u]  [  faqat] 
qabrni  qo'riqlashni  belgilagan  va  [meni]  begona  erkak  uchun  vino 
sotib  olishimni  talab  q iim ag an " —dedi.
V an-Szi-yuan 
qattiq 
g ‘azablandi  va 
s o ‘radi: 
“ nahotki 
[siz] 
[bunday]  qulni  sotishni  istam aysiz?” .  “ X o ‘j a y i n  j a v o b   berdi,  bevani 
o d a m la rg a   berishga  [urindim ],  [lekin]  hech  kim  uni  istam adi” .  Va 
Van-Szi-yuan  tezlik  bilan  Byan-lyaoni  sotib  olish  uchun  kon trak t 
tuzishga  q aro r  qildi.  S h u n d a   qul  aytdi:  “ [Siz]  [meni]  nim a  ishlarni 
[bajarishga]  m a jb u r  q ilm oqchi 
b o ‘lsangiz, 
ham m asini  k o n trak tg a 
kiriting.  K o n trak td a  [nima]  boMmasa,  B y a n -ly a o   q ilm a y d i? ’"  “ Rozi- 
m a n ” - j a v o b   berdi  Van-Szi-yuan.
S h artn o m a  m atnida  aytildi:
“ S h en -szy u e  (er.avv.  61-yildan  6 8 -y ilg ach a  davom   etgan  im ­
p erato r  S y u a n -d in in g   b o sh q a ru v   erasi,  Syuan-di  er.avv.  7 3-49  yil-
171

---

larda  h u k m ro n lik   qilgan)  hukm ronligi  erasining  o 'n   beshinchi  kuni, 
birinchi  oyida  Van-Szi-yuan,  Szichjun  (u y e z d id a n )  erkak  Yan  X oy 
C h e n d u   (shu  okrugidagi  uyezd )  uyezddagi  Anchjili  ja m o a s id a n   ayol 
Yan  X o y d a n ,  uning  m arh u m   eridan  qolgan  soqolii  qul  Byan-lyaoni 
sotib  oldi.  U  o ‘n  besh  m in g   tangaga  sotiladi  deb  kelishildi.
Q ul  b o 'y s u n is h g a   [m ajbur],  ishlarning  barcha  turlarini  bajarishi 
va  [  b u y ru q la r  b o ‘yicha]  bahslashm asligi  lozim.  [U]  tongda  turishi 
[va  ertalabki]  tozalashi,  [binoga]  suv  sepishi;  o vqatdan  s o 'n g ,  idish- 
to v o q n i  yuvishi;  d o im o   [qoMidaJ  [donni]  tuyishi  lozim;  supurgi 
bogMashi;  [y o g 'o c h ] 
to v o q la r 
o ‘yishi; 
q u duqlarni 
qazishi;  suv 
chiqarishi;  yiqilgan 
[  b a m b u k  
t o ‘siqni]  bogMashi, 
b o g ‘ni  chopiq 
qilishi;  yoM aklami  tekislashi; 
[yer  m ay d o n lari  atrofida]  t o 's i q la r  
qilishi;  katta  zanjirlar kesishi; bam b u k n i  bukishi va  [undan]  x a sk ash lar 
yasashi;  qud u q   qopqoqlarini  tozalashi  va  y a m a sh i  [kerak],
[Unga]  ruxsat  etilm aydi:  otda  yoki  arav ad a  [ x o 'ja y in n in g   q o ‘r- 
g ‘onidan]  chiqish  va  [unga]  qaytish,  oyoqlarini  chalkashtirib  o 'tirish  
va  baland qichqirish,  k rovatdan  turayotganda,  boshini  ch ay q ash ,  [to ‘la 
u y g ‘onish  uchun];  keyin  esa,  uni  [sekin]  pastga  egish.  [U]  baliq 
tutishga  [m ajbur];  o ‘t  o ‘rish;  qam ish  [dan  b o 'y r a j   t o ‘qish;  [kanopni] 
tarash  v a   t o ‘qish.  U n g a  m ast  qiladigan  ichim lik  ichish  m an  qilinadi 
...  [U]  [gazlam a]  to 'q is h i  [va  undan]  oyoq  kiyim   [tikishi];  [ham da] 
[boshqa]  d a g ‘al  oyoq  kiyim i  qilishni;  [xodalar  y o rd a m id a ]  yelim  
surtilgan  tu zo q lar  bilan  q u s h la m i  ushlashni;  t o 'r la r   to 'q is h n i  va 
baliq  tutishni;  k a m o n d a n   b o g ‘langan  o 'q l a r   bilan  y o v v o y i  g ‘ozlarni 
otishni, 
y o v v o y i 
o ‘rdaklarni 
esa  -   arbaletdan  shariklar 
bilan; 
b u g ‘ularni  tutish  uchun  to g 'la r g a   chiqishni;  toshbaqalarni  tutish 
uchun  su v g a   kirish;  bo q q a  suv  o ‘tk azishni,  [u  yerda]  baliq  va 
y u z d a n   k o 'p   yo v v o y i  g ‘ozlar  va  o 'rd a k la rn i  urchitish  uchun  [hovuz 
qurishni];  b o y q u sh   [va  b o sh q a yirtqich]  qushlarni  haydashni;  qoMida 
kaltak  bilan  c h o ‘chqalarni  boqishni; 
im bir  o 'stiris h n i;  q o 'y la rn i 
o ‘stirishni;  c h o ‘ch q a c h a   va  otlarga  yem   berishni;  axlatni  to zalashni 
va  d o im o   tozalikni  [saqlashnij;  otlar  va  sigirlarga  y e m is h   berishni; 
d o 'm b i r a n i n g   t o 'r t   [zarbasi]  chalin g an d a,  turishni  va  ularga  yarim  
q o 's h i m c h a   kechalik  x ashak  berish.
Ikkinchi  oyda,  bahorgi  te n g   kunlikda,  [uj  [dalalarni]  o ‘rab  tura-
172

---

digan  t o ‘siq  va  tuproq  ko'tarm alarni  yam ash;  tut  daraxtlarini  [quruq 
shoxlardan]  tozalash]  [va  oqlash]  h a m d a p a l m a   daraxtlaridan  p o ‘stloqni 
chipta  kavush  uchun  shilish:  qovoq  qilish;  baqlajon  urugMarini  [ekish 
uchun  tanlab  olish]  ham da  piyoz  ekish;  y er  [hosildorligini]  tiklash 
uchun  [qurigan  v a s o ‘ligan]  o ‘simliklarni  yoqish;  [kulni]  to 'd alash   va 
[yer]  kesaklarini  m aydalash  va  qoq  varim   kunda  narsalarni  quy o sh d a 
quritishga  majbur.  [U]  x o ‘roz  q ich q irig ‘i  bilan  uyg'onishi  va  kelida 
don  tuyishi  kerak;  ot  va  eshaklarni  k o ‘zdan  kechirishi  va  davolashi 
[lozim],  halda  [ularning  tu y o g 'i  qattiq  b o ‘lishi  uchun]  kuydirishi;  buni 
uch  marta  qaytarib,  [agar] uyda  m e h m o n   boMsa,  [qul]  k o ‘zani  olishi 
va  vinoga  borishi  [lozim];  [quduqdan  suv  chiqarishi  va  kechki  ovqat 
tayyorlashi;  idish  yuvishi,  dasturxon  yozishi;  b o q ‘chadan  sarim soq 
yulishi;  rezavorlarni  m aydalashi  va  quritilgan  g o ‘shtni  kcsishi;  [toza] 
g o ‘shtni  chopishi  va  shirin  kartoshkadan  s h o ‘rva  [tayyorlashi],  baliqni 
m ay d a  kesishi  va  toshbaqalarni  qovurishi,  kechki  ovqat  tu gaganidan 
[keyin],  qolgan  yem ishni]  o ‘rab  q o ‘yishi  va  yashirishi,  darvozalarni 
yopishi  va  om borlarni  qulflashi;  c h o ‘chqalarga  yem ish  berishi  va 
itlarni  yechib  yuborishi  lozim.
U  q o ‘s h n ilar  bilan  yoqalashishi  yoki  tortishishi  [m um kin]  emas. 
Qul  faqat  loviya  yeyishi  va  suv  ichishi  m u m k in ,  vino  ichishga 
o ‘rganib  qolishi  m u m k in   emas.  [A g ard a  u]  yaxshi  vino  ichm oqchi 
boMsa,  faqat  o g ‘zi  va  labini  h o ‘llashi  m u m k in ,  [lekin  unga]  kosani 
b o 's h a tis h i  yo k i  qadahni  tu b ig a c h a   b o ‘shatishi 
m u m k in   emas. 
[Unga]  kun  chiqishi  bilan  chiqib  ketish  va  kechasi  qaytib  kelishiga 
yoki  a lo q alar  o ‘m atish   va  ulfatchilik  qilishga  ruxsat  berilm aydi.
Uy  o rq a sid a   darax tlar  m avjud.  [Qul]  ularni  chopishi  va  qayiq 
yasashi  kerak,  S z y a n c h u g a   (joy  n o m i)  k o 'tarilish i  [m um kin  b o ‘lsin]. 
O k ru g   am ald o rlari  uchun  pul  topish  [shu  bilan  birga]  buzilgan  yoki 
[ta ngalarning]  toMiq 
boMmagan 
bogMamlarini 
tashlab 
yub o rish . 
M y a n ta n d a   [u]  buy ralar  sotib  olishi  v a   Du  va  Lo  (joy  n om lari) 
oraligMda  yu rib ,  kichik  b ozorlarda  a y o llar  qidirib  y u ra d ig a n   m o y  
va  p o m a d a la rn i  sotishi  [lozim].  D u g a   qaytib,  [u]  [tayoqqa]  k anopni 
k o ‘tarib  borib  [sotish  uchun] y o ‘l  chetiga  q o ‘yishni;  [sotishga]  itlarni 
a rq o n d a  y e ta k la b   borishi  va  g ‘o z la r  bilan  sa v d o   qilishi  [lozim]; 
U y a n d a   c h o y   sotib  olishni  va  Yan  oilasi  hovuzidan  lotoslar  olib
173

---

kelishni;  [u]  bozom i  aylanib  yurganda  [yoki  undan  qisilib  o ‘tganda]  [u] 
ald a m c h iv a   o ‘g ‘rilardan  ehtiyot  boMishi  [lozim],  [U]  bozorga  borganda, 
[unga]  varvarlardek]  tizzalab  o ‘tirishi;  y o ‘l  chetida  yastanib  yotishni; 
yom on  s o ‘zlarni  [aytishni]  va  uyatsiz  so ‘kinishni  [mumkin  emas],
[U]  katta  m iq d o rd a   k a m o n   va  p ic h o q la r  tayyorlashi,  ularni 
Ich jo u g a  olib  borishi  va  sigir  va  q o ‘y la rg a   alm ashtirishi  [lozim],
QoMida  boltasi bilan [u] to q q a  c h i q is h iv a   y o z u v   uchun  taxtachalar 
ta yyorlashi  v a   shoti  toqisini  kesishi 
kerak.  M aterial  q o ld ig ‘idan 
q u rbonlik  va  odatdagi  sto lch alar  qilishi,  y o g ‘och  b o sh m o q la r  va 
c h o ‘c h q alar  uch u n   t o g ‘ora  o 'y is h i  kerak.  K u lb a la r  qurishni  va  uy 
tom ini  yo p ish n i;  h u jja tn in g ... 
(X ito y d a  hujjat  m atnlari,  kitoblar 
y o g ‘och  yo k i  b a m b u k   tax ta c h a lard a   tush  bilan  y ozilgan.  M atnni 
o'z g a rtiris h  
zarur  b o ‘lsa, 
belgi 
p ichoq 
bilan  qirilgan).  Q u y o sh  
botishida  [uyga  o ‘rm o n d a n   qay tish d a  u]  ikki-uch  b o g ‘lam  quruq  o ‘tin 
olib  kelishi  kerak.
T o ‘rtinchi  o y d a  [qul  sholi]  o ‘tq azishi  lozim ;  beshinchi  o y d a  -  
hosilni  yigMshi;  o ‘ninchidan  loviyani y i g ‘ishi  lozim. U  k o ‘p  m iq d o rd a 
q am ish   va  rami  (ram i  yo k i  x itoy  krapivasi  -  g a z la m a   tayyorlash 
uchun  fo y d alan ilad ig an   k o ‘p  yillik  tolali  o ‘sim lik)  va  [ulardan]  k o ‘p 
arqon  va  kanat  qilishi  lozim.
Y o m g ‘ir  y o g ‘ib  turganda,  [qulga]  hech  ish  boMmaganda,  [u]  o ‘t 
va  b a m b u k d a n  (ehtim ol,  o ‘tdan  oy o q   kiyim i  -sandal,  b a m b u k - b o ‘yra, 
Xitoy  uylarida,  asosan  y o z d a   e sh ik lar  o ‘rnida  ishlatiladigan  parda) 
qilish,  shaftoli,  nok, x u rm o   va  tu t daraxtlari  o ‘tqazish va o 'stiris h ,  bir 
daraxt  [boshqasidan  o r a lig ‘i]  uch  chjon  oraliq  [ajratsin];  bir  qator 
[daraxtlar  o ra lig ‘ i  b o sh q asid an ]  sakkiz  chi  (Chi  — uzunlik  oMchovi
-   2 7 ,6 5 s m )  (er.avv.  2 0 6   yildan  e ra m iz n in g   8-yiligacha).  M e v a la r 
pishganda,  [qul  ularni  y i g ‘ishtirishi  [lozim ],  [lekin  shu  bilan  birga 
unga]  [ularni]  s o ‘rish  yo k i  m azasin i  totib  k o ‘rishga ru x sat  etilmaydi.
[A gar  tunda]  itlar  hursa,  [qul]  turishi  lozim:  q o ‘shnilarni  ogoh- 
lantirishi,  d arvozalarni,  eshiklarni  qattiqroq  yopishi  v a   [q o ‘riqchi] 
m in o ra sig a   chiqishi,  [bong]  n o g ‘orasig a  urishi.  [shu  bilan  birga 
u]  qoMida  qalqon  ushlashi,  na y z a   bilan  q u ro llan g an   boMishi  kerak. 
Pastga  tushib,  [u  o ‘g ‘rilar  y o k i  q a ro q c h ila r  y o bqligini  tekshirish 
uchun]  atrofni  aylanishi  kerak.
174

---

[U]  h arak atch an   boMishi  v a   tez  ishlashi  [lozim],  [Unga]  ishsiz 
sanqib  y u rish g a   ruxsat  berilm aydi.  Q ul  kek say sa  v a k u c h i   tu g asa,  [u] 
q am ishni  k o ‘paytirishi  va  b o ‘y ra   t o ‘qishi  [lozim ], U  ishni  tugatsa  va 
dam   o lm o q c h i  boMsa,  [shunda  u]  y a n a   bir  dan  [don]  tuyishi  lozim. 
Kech  tushganda,  [agar  unga]  boshqa  ishlar  boMmasa,  [u]  kiyim ni 
y uv ish i  [lozim ],  [u  sh unday]  oq  boMsin.
A g a r  shaxsiy j a m g ‘arm a  m av ju d   b o ‘Isa,  [uning]  x o ‘ja y in i  [ular­
ni  o ‘z]  m e h m o n la rig a   s o v g ‘a  qilishi  [m um kin],  Q u lg a  g ‘irrom  yo k i 
xususiy  ishlarni  olib  b orishga  ruxsat  berilm aydi;  [uning]  barcha 
ishlari  [ x o ‘ja y in g a ]   m a ’lum  boMishi  kerak.  “ A g a r  qul  y o ‘riqlarga 
b o ‘y s u n m a s a .  -   y u z   tayoq 
bilan  ja z o la n ish i 
lo z im ” .  S h a rtn o m a  
matnini  o ‘qish  tugatildi.  Byao-  Iyao  [ q o ‘rquvdan]  tili  ay lan m ad i, 
[tilini  tishladi  v a   lablarini  m a h k a m   qisdi.  [K eyin  u]  qoMlari  bilan 
o ‘zini  ura  boshladi.  U n in g   k o 'z la rid a n   yosh  o q d i...
[U  aytdi:  “A g ar hammasi]  shunday  boMishi  kerak  boMsa,  ja n o b   Van 
aytganidek,  yaxshisi  tezroq  sariq y e r g a   qaytish  kerak  va  [mayli]  yerdagi 
qurtlar  [mening]  peshonamni  kemirsin. [Men] b ulam ingham m asini  ilgari 
bilganimda edi.  [Men] albatta ja n o b  Vanga vino sotib olar edim. Haqiqatan 
shunday yom on  i s h g a j u r ’at qilmagan  boMar  edim ” .