O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Q adim gi  R unning  harbiy  tashkiloti.  E ram izning  II-II1  asrlari
Rimtiklar  о 'z  davrini  eng  mukammal  harbiy  tashkilotini  yaratdi. 
Uning eng oliy  ко ‘rinishi  va asosi legionlar edi.  Bu tashkilot bir necha 
asrlar  davom ida  boshqa  xalqlar,  marnlakatlar  va  davlatlar  ustidan 
harbiy yetakchilikni  ushlab  turishga  imkoniyat  berdi.  Rim  qo ‘shinini 
tashkil etish to 'g'risidagi  m alumotlar antik  mualliflarning bir qancha 
asariarida,  jum ladan  Polibiyning  “Umumiy  tarix"ida,  Yustinianning 
“D ig estla r" id a ”,  Flaviy  Vechetsiy  Renatning  (IV-V  asr  boshlari) 
asarida  uchratish mumkin.
Rim huquqshunosluri traktatlaridan parchalar  (Yustinian Digeslari)
49.  16.  2.2.  (Arriy  Menandrning  "Harbiy  ish  to'g'risida"  birinchi 
kitobidan)
3 . 1 .  H arb iy  ja z o la r   quyidagilar:  tan ja z o si,  pul ja rim a si, (n a v b a td a n  
tashqari)  n a ry a d la r  berish,  boshqa  q o 's h in   turlariga  o ‘tkazish  ,  misol 
uchun  pretorian  g v ardiyasidan  legionlarga  yoki  legionlardan  boshqa 
y o rd a m c h i  qism larga  o ‘tkazish  k o ‘zga  tutiladi,  lavozim idan  tushirish, 
s h arm an d ali  istefo.  (H arb iy   xizm atch ilar)  tosh  kon larig a  ham,  konlar- 
dagi  ishga  ham ,  hukm   q ilin m ay d ilar va  q iy n o q q a   solinmaydilar.
4.  9-10.  (A rriy  M e n a n d rn in g   “ Harbiy  ish  t o ‘g ‘risida”  birinchi 
kitobi).  Biz  im perator  b u y r u g 'ig a   k o 'r a   dezertirlikdan  keyin,  k o ‘ngilli 
yoki  y o lla n m a   asosida  harbiy  q ism g a   kirganlar,  harbiy  j a z o g a   torti- 
I ish lari  kerak.
Lekin y a n a d a  o g ‘irroq jin o y a t  harbiy x i z m a t g a d a ’vo qilishga em as, 
undan  qochish  b o 'la d i.  Q a d im d a   (k o 'n g illi  q o ‘shinga)  chaqirilishdan 
b o ‘y in   tovlaganlar,  o z o d lik n in g   xoini  sifatida  qullikka  berilar  edilar, 
a m m o   endi  harbiy  x iz m a tn in g   xarakteri  o ‘zgarishi  bilan  o 'lim   ja z o s i 
q o ‘Ilashdan  voz  kechdilar,  chunki  q o 's h in   saflarining  k o ‘p  qism i 
k o ‘ngillilar  bilan  t o ‘ldiriladi.
5  pr-§ H.
H a m m a   d ezertirlar  bir  xil  j a z o g a   tortilm aydilar.  Q o ‘shinni  turi, 
x iz m a t  m uddati,  unvoni,  lavozimi,  unga  yuklatilg an   m ajb u riy atlar 
xarakteri va uni o ‘tm ish d a g i yurish-turishi e ’tiborga olinadi; sh u n g a teng 
holda  a y b d o r  bir o ‘zi  q o c h d im i,  yoki  birortasi  bilanm i,  yoki  k o ‘pchilik 
bilanm i  va  dezertirlik  vaq tid a  q a n d a y d ir  b o sh q a  j in o y a t  qildim i  va 
ay b d o rn in g   keyingi  xatti-harakati  hisobga  olinadi.  (A ybdorni)  taqdiri
305

---

ag ar  u  “ m a jb u r  qilinganligi  b o 'y i c h a ”  (q ism g a )  qaytgan  b o 'ls a ,  taqdiri 
b o sh q ach a b o 'la d i. A g a r dezertirlik tinchlik  vaq tid a sodir etilgan  b o 'lsa , 
suvoriy m a rta b a sid a  pasaytirilishi  lozim , p iy o d a  askar q o 's h in n i  boshqa 
turiga o 'tk a z ilish i  lozim.  U rush  vaqtida,  sodir etilgan  s h u n d a y   (jinoyat) 
uchun,  o 'lim  ja z o s i  beriladi.
6  pr-8-§5.
H arbiy j i n o y a t   deb,  u m u m iy   intizom ni  talablarini  b uzadigan  ham- 
m a   narsa  b o 'la d i,  m asalan  q o 'r q o q lik ,  b o 'y s u n m a s lik ,  bekorchilik. 
K o m an d irg a  q o 'l   k o ‘ta rg a n g a ,o 'lim   ja z o s i  berilishi  kerak,  jin o y atn i 
og 'irlig i  k o m a n d irn i  u n v o n ig a   qarab  o 's i b   boradi.  Q o 'm o n d o n g a   yoki 
provinsiya  noibiga  har  qan d ay   b o 'y s u n m a s lik   o 'lim   bilan  ja z o la n a d i. 
Kim  safda  tu rib,  birinchi  b o 'lib   qochsa,  n a m u n a   m aq sa d id a   boshqa 
h arbiylar  ishtirokida  qatl  qilinishi  kerak.  D u s h m a n g a   (harbiy)  sirlarini 
yetkazgan  a y g 'o q c h i l a r  xoin d irlar  va  boshlari  bilan ja v o b   beradilar.  Bu 
oddiy  ask arg a  ham   tegishli,  qaysiki  u  d u s h m a n   oldiga  q o 'rq q a n id a n  
o 'z in i  k asallikka  solsa.  O ' z   x izm atd o sh in i  tosh  bilan  y a ra d o r  qilgan, 
q o 's h in d a n   h ay d alish i  kerak,  qilich  bilan  o 'lim   ja z o s i  berilishi  kerak. 
A g a r  kim d ir  o 'z i n i - o ' z i   y a ra d o r  qilsa,  yo k i  boshqa  usul  bilan  o 'z in i 
oMdirishga  urinsa,  im p erato r Adrian  reskriptiga  k o 'r a   bun d ay   urinishni 
m otivini  aniqlash  lozim ,  a g ar  ayb lan u v ch i  ch id ab   b o 'lm a y d ig a n  
azoblar,  h ay o td an   k o 'n g li  qolish,  kasallik,  telbalik,  uyat  hissi  t a ’siri 
ostida  harakat  q ilg a n   b o 'ls a ,  u  o 'lim   h u k m ig a  d u c h o r q ilinm aydi,  lekin 
q o 's h in   safidan  sh a rm a n d a lik   bilan  chetlatiladi;  agarda  o 'z in i  oqlash 
uchun,  y u q o rid a   k o 'rs a tilg a n   m otivlarga  suyana  o lm asa,  o 'lim   bilan 
ja z o la n a d i.  S h u n d a y   oliy  j a z o   chorasi,  m a st  b o 'lis h   yoki  yengiltak 
cheksiz  ehtiros  ( t a ’siri  ostida)  a y b la n g a n g a   q o 'lla n m a y d i;  ular  b o sh q a 
q o 's h in   turiga  ko'chiriladilar.
Kim,  o ' z   k o m an d irin i  h im o y a   qilish  im koniyatiga  ega  b o 'ls a d a , 
lekin  h im o y a  q ilm asa,  hujum   qilganga  tenglashtiriladi;  ag ard a  u  qar- 
shilik  k o 'rsa tish   im k o n iy atig a  ega  b o 'l m a s a   u  a v f  qilinishi  lozim.
11.  (M arsian   “ Q o id a la r”  2-kitobidan).
Q ullarga o 'l i m   xavfi ostida har q an d a y  h arbiy xizm at m a ’qul  k o 'ril- 
maydi.
12.  1-2.  ( M a k r  “ H arbiy  ish  t o 'g ' r i s i d a ”  1-kitobidan).
Q o 's h in   q o 'm o n d o n i   m a jb u riy atig a  nafaqat  intizom   o 'rn a tis h .
306

---

balki  unga amal qilishni  nazorat qilish  ham  kiradi.  P aternningyozishicha, 
kim  q o 's h in g a   q o 'm o n d o n lik   qilishni  anglasa,  ta’tilni  favqulodda  siyrak 
berishi  lozim,  provinsiyadan  tashqariga  harbiy  otlam i  olib  ketishga  y o 'l  
q o 'y m aslig i, askarlarni xususiy  ishlarga, baliq ovi yoki o v g ay u b o rm aslig i 
lozim.  ...  Tribunlarni  yoki,  kim  harbiy  qism ga  boshchilik  qilsa,  uning 
m ajburiyatlariga 
kiradi:  askarlarni  lagerda  ushlab  turish,  ular  bilan 
m ashqlar  o'tkazish,  (lagerni)  darvozalarini  kalitini  saqlash,  vaqti-vaqti 
bilan  q o'riqchi  postlarini  aylanib chiqish,  askarlarga oziq-ovqat tarqatish 
vaqtida  ishtirok  etish,  (ularni)  ovqatini  tekshirish  va  tarozibonlarni 
suiste’mollarini  oldini  olish,  jin o iy   ishlarni  o 'z ig a   berilgan  vakolat 
d o irasidajazolash, shtab-kvartirada tez-tez b o 'lib  turish, xizmatdoshlarini 
shikoyatlarini  qabul  qilish,  kasallar ustidan  nazorat qilish.
13.  3-4.  ( M a k r  “ H arbiy  ish  t o 'g ' r i s i d a ”  2-kitobidan).
Iste’fo n in g   uch  a sosiy  turi  m avjud:  faxrli,  sababli  va  sharm andali.
F axrli-xizm atni  m u d d ati  tugashi  bilan  beriladi.  sa babli-(shunday 
hollarda b o 'la d ik i) q a c h o n c h i a s k a r j i s m o n i y y o k i  ruhiy kasal b o 'lg a n d a , 
harbiy  x iz m a tg a   y a ro q s iz   hisoblanadi;  s h a rm a n d a li-q a ch o n k i,  a sk ar  u 
qilgan jin o y a ti  uchun  q a sa m d a n   o zo d   qilinadi.  S harm andali  asoslarda 
iste’foga c hiqarilgan, R im d a  qolishi m u m k in , u (b u y ru q d a ) uni o b ro 's in i 
to 'k a d ig a n   v a z iy a tla r  k o 'r s a tilm a y   o zo d   qilingan  b o 'lsa d a ,  baribir  u 
q o 's h in d a n   s h arm an d ali  iste’oga  chiqarilgan  hisoblanadi.  H u rm atsiz 
ask ar  nafaqat  tribun,  yo k i  senturion  ja z o la b   qolm ay,  hatto  principal 
ham  ja z o la sh i  m u m k in ;  q a d im g ila r  senturion  uni  ja z o la s h   niyatida 
b o 'lg a n ig a   qarshilik  k o 'rs a tg a n g a ,  s h a rm a n d a   b o 'lis h i  kerak 
deb 
hisoblaganlar,  a g a r u senturion jezli  (s e n tu rio n -m u n ta z am   o 'z i  bilan  uni 
hokim iyatini  ram zi  b o 'l g a n   va  bir  vaqtni  o 'z i d a   ayb  qilgan  askarlarni 
ja z o la s h   quroli  b o 'l g a n   uzum   novdasidan  qilingan  tayoqni  olib y u rg a n ) 
ga  yo p ish sa  va  ag ar  u  atay lab   bu je z n i  sindirsa,  yoki  senturionga  q o 'l  
k o 'ta rs a ,  q o 's h in n i  b o sh q a  tu riga  k o 'ch irilish i  lozim.
14.  1.  (Pavel.  “ A s k arlarn i ja z o la s h   t o 'g ' r i s i d a ” ).
Q urolni  sotish  o g ' i r  j in o y a t  va  dezertirlikka  tenglashtiriladi,  faqat 
sh u n d ay   holdaki,  a g a r  barcha  q u ro l-y a ro g '  butunlay  sotilgan  b o 'ls a ; 
ag ar (a ybdor) q u r o l- y a r o g 'n i  bir q ism ini  sotgan  b o 'ls a ,  (jazo) sotilganni 
qiy m atig a  k o 'r a   (belgilanadi).
307

---

!.  Harbiyjazo -  Modestinning  “Jazolar to 'g 'risid a
" 
IVkilobidan.
2.0
 'tkazish - qo  shinning imtiyozi kamroq  bo 'Igan turiga о  tkazish.
5. 
imperator - Septimiy Sever ко 'zda tutiladi
4.  5 pr-I§ - o'sha muallif,  ikkinchi kitob.
5.  6 pr-8§ -  о 'sha jo y   3-kitobdan.
Хрестоматия no истории