O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Svetoniy  Yuliy  Sezar  to ‘g ‘risida
G ay Svetoniy  Trankvill  "Ilohiy  Yuliy
 ”
G ay  Svetoniy  Trankvill  (70
  - 
160  yillar)  advokat,  im perator 
A drianning  kotibi,  "O'n  ikki Sezarlar  hayoti  ta s v ir i”  asarini yozib, 
bu asarda  Sezardan  Dom isiangacha  bo ‘Igan  im peratoriar  tarjim ai 
holini  yozdi.
45. Aytishlaricha, u baland bo ‘ у I i edi,  o q t a n l i ,  yaxshi  shakllangan, 
yuzi  sal  to 'la ro q ,  k o 'z la ri  qora,  jo n li,  ajoyib  s o g ‘lig ‘i  bilan  ajraiib 
turar  edi:  hayotini  oxirida  u n g a  q o ‘qqisdan  x u sh d a n   ketish,  tungi 
q o 'r q u v la r   yopirildi  ...  (2)  O 'z i n i   badan  parvarishi  bilan  j u d a   ham 
sin ch k o v lik   bilan  s h u g 'u llan d i  ...
54. 
B eg ’arazlikni  u  na harbiy,  nafu q aro lik   lavozimlarida  ko‘rsatdi. 
Ispaniyada  prokonsul  b o 'lg a n id a ...  tilanchi  kabi  ittifoqchilardan  o 'z  
qarzlarini  to'lashga  pul  so'radi,  luzitanlarda  bir  necha  shaharlarni,  ular 
uni  talablariga  rozi  bo'lsalarda  va  uni  oldiga  darvozalarini  ochgan 
bo'lsalarda,  urushdagidek  talon-  taloj  qildi.  (2)  Galliyada  tortiqlar  to'la 
bo'lgan  ziyoratgoh  xudolarni  ibodatxonalarini 
ship  -   shiydom  qildi, 
shaharlarni jazolashdan  ko'ra,  o'lja  olish  uchun  talon -  taroj  qildi.  A na 
shundan  unda  shuncha  oltin  to'p lanib  qoldiki,  u  oltinni  Italiya  va  pro- 
vinsiyalarda  og'irligi  bo'y icha  funt  uch  m ing  sestersiydan  sotdi.  (3). 
Birinchi  konsulligi davrida u  Kapitoliy  ibodatxonasidan,  o'rn ig a shuncha 
tilla  suvi  yuritilgan  mis  qo'yib,  uch  m ing  sestersiy  oltinni  o'g 'irladi.  U 
ittifoqlar  va  podsholiklar  bilan  savdo  qildi:  u  birgina  Ptolemeydan1  o'z i 
va  Pom pey  uchun  olti  m ing  sestersiy  atrofida  oldi.  Oqibatda  ochiqdan 
- o c h i q   talonchilik  va  sx'yatatstva4  unga  fuqarolik  umshlari  xarajatlarini, 
zafarlarv a  tomoshalarni  sarflarini  chiqarish  im koniyatini  berdi.
278

---

55. 
C hiroyli  s o ’zlash  va harbiy  s a n 'a td a ,  u  ularni  bilim donlaridan 
kam   b o 'lm a g a n   shuhrat  q o z o n d i...
57.  Q urol  va  otni  mahor&t  bilan  egalladi,  uni  chidam ligi 
har 
q an d a y   n arsadan  o sh ib   tushdi.  Yurishda  u  q o 's h in n i  oldida  yurdi, 
odatda  piyoda,  b a ’zida  otda,  issiqqa  ham ,  yomgMrga  ham  qaram ay, 
bosh  kiyim siz,  eng  uzoq  o ‘tishlarni  ham ,  u  k o 'z   k o ‘rm agan  tezlikda. 
yengilgina  am a lg a   o sh irar  e d i...  Dary'olarni  suzib,  yoki  shishirilgan 
m e sh la r  y o rd a m i  bilan  o ‘tar  edi,  sh u n in g   uchun  k o ‘pin ch a  o ‘zi 
t o ‘g ‘risidagi  x a b a rch ilard an   ham   o ’zib  o ‘t a r e d i .
58.  ...IJ   hech  q ac h o n   q o ‘shinni  pistirm a  uchun  qulay  boMgan 
yoMdan  olib  b o rm as, jo y n i  oldin  razv ed k a  qilm asdan  ...
59.  Hech q a c h o n , hech qan d ay   g ‘ayritabiiy  k u c h la ru n i  belgilangan 
tadbirni  a m a lg a   oshirishni  qold irish  yoki  b o sh q a  vaqtga  k o ‘chirishga 
m ajb u r  qila  o lm a s   edi...
60.  J a n g g a   u  nafaqat  h isob-kitob  b o ‘y ic h a   em as,  balki  hodisa 
b o ‘y ich a 
k o ‘pin ch a  birdan  oMishdan  keyin,  b a ’zida  o b -h av o   eng 
shafqatsiz  paytda,  q ac h o n   u n d an   buni  k u tm ag an   paytlarda  kirishdi —
62.  A g a rd a   uni  q o ‘shini  ch ek in a  boshlasa,  uni  bir  o ‘zi  k o ‘pincha 
q o ch ay o tg an larn i  o ld ig a   chiqib,  tartib  o ‘rnatar edi  ...
65.  Askarlarni  u  axloqi,  urugM  va  boyligi  uchun  emas,  faqat 
dovyura+Jigi 
uchun  qad rlar  edi;  ular  bilan 
m u o m a la d a  
bir  xilda 
talabchan  va  y u m s h o q   boMar  edi...
67.  A skarlarni  qilm ishlariga  u  h a m m a   v a   k o ‘p  ham   e ’tib o r  ber- 
m as  va  h a m m a   v aq t  q oidaga  k o ‘ra  ja z o la m a s   edi.  Q o c h o q la r  va 
g ‘alayonchilarni  t a ’qib  qilib  shafqatsiz  j a z o la r   e d i...  (2)  YigMnlarda 
ularga  “ a sk arlar”  d e b   em as,  “safdoshlar!  “  d e b   m u ro jaat qilar e d i...
68.  Bularni  barch asi  bilan  u  askarlardan  siyrak  sadoqat  va  botir- 
likka  erishar  edi.
76.  Biroq  bularni  barchasini  uni  s o ‘zi  va  boshqa turdagi  ishi  bosib 
ketadi:  hatto shuning uchun  u h o k im iy a tn i  suiste’mol qilishda a y b d o r v a  
shu  qilmishlari  uchun  oMdirildi  deb  hisoblaydilar.  Kami  qolganidek,  u 
har qanday  m e ’yordan  chiqib,  unvonlarni  qabul  qildi:  umrbod  konsullik, 
um rbod diktaturani,  axloqqa vasiylik,  keyin  im perator nomi,  vatan otasi 
unvoni,  podsholar  haykallari  o ‘rtasida  haykal,  teatrda  baland  joy,  u 
hatto  inson  m e ’yorlaridan  oshib  ketadigan  o ‘z  sharafiga  qarorlar  qabul
279

---

qildi:  s e n a t v a s u d d a   oltin  kreslo.  sirk  nam oyishlarida m uqaddas  arava 
va taxtiravon,  ibodatxonalar qurbonlik  joylari.  xudolar bilan  b irq a to rd a  
haykallar,  xudolarga  ovqat  qilinadigan  joy,  kohinlar,  yangi  luperklar', 
uni  ismi  bilan  oyni  aytilishi;  bu  barcha  unvonlarni  u  shaxsan  o'z ini 
o 'zboshim chaligi  bilan  oldi  va  tarqatdi.
78.  U  m an a  bu  qilm ishi  bilan  en g   katta  va  halokatli  nafratni 
o 'z ig a   qaratdi.  K o 'p g in a   o liy f a x r i y   qarorlarni  unga  taqdim   qilm oqchi 
boMgan,  to ‘ la  tarkibda  kelgan  senatorlarni 
u  Venera6  ibodatxonasi 
oldida  o 'tirib   qabul  qildi  ...
79.  O 'z i n i   ochiq  m ensim asligi  bilan  senatni  cheksiz  haqorat  qilib, 
u  bunga  b o sh q a  qilm ishini  q o ‘shdi.  B ir  kuni  u  Latin  o 'y in la rid a n  
q urbonlikdan  qaytib 
kelayotganda, 
xalqni  misli 
k o 'rin m a g a n  
qarsaklari  orasid a  o lo m o n   ichidan  q a n d a y d ir  odam   uni  boshiga  oq 
lenta  bilan  o 'r a lg a n   lavr gulcham barini  kiy gizdi.  Lekin x alq   tribun lari 
Epidiy  M arull  va  Sezetiy  Flav  g u lc h a m b a rd a n  
lentani 
yulishini, 
bu  odam ni 
q a m o q q a  
ta shlashga  b uyruq  berdilar. 
S ezar 
podsho 
hokim iyatiga  ishora  m uvaffaqiyat  q o z o n m a g a n i  uch u n m i,  yoki  uni 
g apiga  q a ra g a n d a ,  undan 
o 'z i  bosh 
tortgarti 
sharafidan  m ah ru m  
q ilinganidanm i,  tribunlarga  qattiq  xay fsan   berib,  ularni  vazifasidan 
m ah ru m   qildi.  (2)  Lekin  shu  vaqtdan  u  bir  kuni  uni  po d sh o   deb 
u lu g 'la g a n  p leb ey g a  '‘Sezarm an, po d sh o  e m a s m a n ” deb ja v o b  berish iga 
q aram asd an ,  o 'z i d a n   po d sh o   u n v o n ig a  intilish  sharm andaligini  olib 
tasblav  olm adi,  b o sh q a   safar  L u p erk a liy d a   rostral  trib u n a 7  oldida 
konsul  A n to n iy   unga  bir  necha  m arta  tojni  kiydirishga  uringanda, 
u  undan  bosh  tortdi  va  K apitoliyga,  Y upiter  ibodatxonasiga  qaytarib 
yubordi.  (3)  B u n in g   ustiga,  tez-tez  m i s h - m i s h l a r   tarqaldi,  g o 'y o k i  u 
Isk an d ariy ag a  yo k i  Ilionga  k o 'c h i b   o 'tis h   niyatida  va  u  yerga  barcha 
d avlat  vositalarini 
k o 'c h irm o q c h i, 
Italiyani  harbiylar  o l i s h ' b i l a n  
holsizlantirib,  R im d a   boshqaruvni  d o 's tla rig a .  va  senatning  yaqindagi 
kengashida  k v in d e s e m v ir3  Lusiy  Kota  Sezarni  po d sh o  deb e ’lon  qilishi 
taklifini  kiritadi,  chunki  bashorat  k ito b la rid a 9,  parfiyaliklarni  faqat 
p o d sh o   yen g ish i  m u m k in   deb yozilgan.
80. B u fitn a c h ila rn i bu nday t a k l i f g a o v o z b e r i s h g a   t o 'g ' r i  kelm asligi 
uchun  o 'y la n g a n   harakatni  tezlashtirishga  m a jb u r  qildi.  U  y e r  va 
bu  yerlarda  ikki  -   uch  kishi  u chrashgan  m axfiy  y i g 'i n l a r   b o 'ld i,  endi
280

---

h a m m a si  birga  q o ‘shildi.  Xalq  ham  davlatdagi  a h voldan  xursan d  
e m a s  edi:  yashirin  va  ochiq  y a k k a   h o k im lik d a n   norozi  bo'ldilar,  u 
xalosk'orlarni  qidirdi.
(4)  U n g a  qarshi  fitnaga  oltm ishdan  k o ‘p  kishi  ishtirok  etdi;  uning 
boshida  G ay  Kassiy  M ark  Brut  va  Desim  Brut  turdilar.  Boshida  ular 
taraddudlandilar,  uni  qachon  u  saylovlarda  tribunlarni  ovoz  berishga 
chaqirganda,  M ars  m aydonida  oMdirish  kerakmi,  ikki  guruhga  boMinib 
ular  uni  k o ‘prikdan  tashlab  yuborib,  pastda  uni  ushlab  qolib,  pichoq 
urushni istadilar,  y o k ite a trg a k iris h   vaqtida,  yoki M uqaddas  y o ‘lda  unga 
hujum  qilish.  Lekin  Mart  idainsida  Pomp.ey  kuriyasida  senat  majlisga 
t o ‘planadi  deb  e ’lon  qilinganda,  h a m m a   bu vaqt va joyni  m a ’qul  k o ‘rdi.
82.  U  o'tirdi  va  fitnachilar g o ‘yoki  uni olqishlash  uchun  o ‘rab oldi­
lar.  Birinchi  rolni  o 'z ig a   olgan  Tilliy  S im b r  shu  vaqtni  o ‘zida,  g o ‘yoki 
iltimos  bilan  unga  yaqinroq  keldi  va  qachon  u  bosh  tortib,  unga  kutib 
turish  ishorasini  qilganda,  togasini  tirsagini  yuqorisidan  ushlab tortdi. 
Sezar  zarb  bilan  qichqirdi:  “ Bu  z o ‘ravonlik”  — v a  bunda  K aska  orqadan 
t o m o g ‘ini  ostidan  y arad o r  qildi.  (2)  Sezar  Kaskani  q o ‘lidan  ushlab 
grifell  I  bilan  uradi  va  sakrab  turishga  urinadi,  lekin  ikkinchi  zarba  uni 
to 'x tatadi.  Shunda  u  h am m a  tom ondan  unga  xanjarlar y o ‘naltirilganini 
ko'rd i,  boshiga  togasini  tashladi  va  o y o g ‘ini  uchigacha  o'ralib,  m unosib 
yiqilish  uchun  chap  q o ‘li  bilan  uni  qatlarini  tizzasidan  pastga  tushirdi; 
shunday qilib u  yig irm a bir zarba yedi,  faqat birinchisida  hatto qichqiriq 
emas,  inqilladi,  b a ’zilarni  aytishicha,  u n g a  tashlangan  M ark  Brutga 
“ Va  sen  ham m i,  meni  bolam  (“Va  sen  h am m i,  meni  b o la n r ’-Sezarni  na 
faqat  Brutga  mehribonligi,  balki  Brutni  Sezar va  Serviliya  (xotini  em as) 
o ‘g ‘li  deb  hisoblanishiga  ishora.  Brut  Sezarni  o ‘g ‘li  hisoblanar  edi” ) 
deydi.  H a m m a   qochib  ketdi;  jonsiz,  yotib  qoldi  uch  qul  uni  qoMlari 
osilganicha  zam bilga  solib,  uyiga  olib  ketdilar.  Shuncha  jarohatlardan 
biri,  vrach  Antistiyaning  fikricha,  ikkinchisi  k o ‘krakga  urilgani,  uni 
o 'lim ig a   sabab  b o i g a n .   (4)  0 ‘ldirilganni  jasad in i  fitnachilar  Tibrga 
tashlashga  c h o g ‘landilar,  mulkini  niusodara  qilish,  qonunlarini  bekor 
qilish,  lekin  konsul  M ark   Antoniy  va  otliqlar  boshlig‘i  Lepiddan 
q o ‘rqqanlari  uchun  bunga  botina olmadilar.