O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Aristotel
K ritning davlat  qurilishi  haqida
1 
.Krit  davlat  qurilishi  lak ed e m o n la rg a  y aqin.  U n in g   b a ’zi  belgilari 
y o l g ‘on  em as,  k o ‘p  qism i  esa,  ozro q   s a n ’at  bilan  yaratilgan.  Ehtim ol
-   bu  rivoyatlar  bilan  tasdiqlanadi.  L a k e d e m o n   davlat  qurilishida  Krit 
davlatiga  taqlid  qilingan.  M a 'l u m k i ,  k o ' p   hollarda  eski  m uassasalar 
keyingilarga  qarag an d a,  k am ro q   ishlangan  boMadi.
Rivoyatlarga  k o ‘ra,  p o d sh o   Likurg  Xarill  ustidan  hom iylikdan 
bosh  tortg an d an   keyin,  say o h atg a  j o ‘nab.  qarin d o sh   boMgani  uchun 
k o ‘p vaqtini  Kritda o ‘tkazadi.  Likta aholisi  L a k e d e m o n   kolonistlari  edi; 
ular  k o lo n iy alar  barpo  qilishga  borib,  m ahalliy  aholidan  ularda  m avjud 
boMgan  q o nunlarni  qabul  qildilar.
H o z ir  ham   periek lar  birinchi  b o r  M inos  o ’z  qo n u n larid a  o ‘rnatgan 
q o id a la r  b o ‘y ich a  boshqariladilar.
2.  Krit  oroli  tabiatan  Y unoniston  ustidan  huk m ro n lik   qilishga  qu- 
lay.  U n in g   geografik  jo y la s h u v i  ajoyib,  den g iz  bilan  tutashgan.  atro­
fida  barch a  y u n o n la r  o ‘z  m an z ilg o h la rig a   ega.  B ir  tom ondan,  u  Pelo- 
po n n e sd a n ,  boshqa  to m o n d a n   O siy o d a n ,  aynan  Trioniya  hududi  va 
R o d o sd a n   uzoq  boMmagan  oraliqda  turadi.  M a n a   shu  sababli,  M inos 
orollardan  birini  o ‘z  h o k im iy a tig a   b o ‘y sundirdi,  qolganiga  aholini 
jo y la sh tird i.  oxirida  S itsiliyaga  h ujum   qilib,  K a m ik a   y onida  vafot etdi.
3. Krit va L a k e d e m o n  tartiblari o ‘rtasidagi o ‘x sh a sh lik  quyidagicha: 
sp artaliklar  uchun  perieklar  ishlaydilar.  Spartalik  va  kritliklarda  sis- 
sitiyalar  m avjud.  Ilk  vaq td a  lak ed e m o n la rd a   kritliklardagi  kabi  fiditiya 
e m as,  a n d riy a  deyilgan.  Yana  siy o siy   tuzum .  Kritliklarda  kosm a  deb 
a taladiganlarga  tegishli  h o k im iy a tg a   eforlar  ham   ega.  Farqi  shundaki, 
e fo rla r  soni-  beshta,  ko sm alar-  o ‘nta.  G e ro n tlar  kritliklar  kengash 
deb  ataydigan  g erontlarga  t o ‘g ‘ri  keladi.  Q a d im d a   p o d sh o   hokim iyati 
m avjud  edi.  Lekin  kritliklar  uni  b e k o r  qildilar.  U ru s h d a   yoMboshchilik 
qilish  ularda  k o sm a la rg a   tegishli.
4.  Xalq  yigMnida  barcha  qatnashadi,  lekin  xalq  yigMni  biror-bir 
m ustaqil  q aro r  chiqarish  h u q u q ig a   ega  em as,  faq at  g ero n t  va  kosm alar 
q arorlarini ta sdiqlaydi.  K ritliklarda sissitiya lak ed em o n larg a qaraganda, 
yaxshi  ahvolda.  L a k e d e m o n la rd a   har  bir  kishi  tegishli  toMovni  am alga 
oshirishi  kerak,  aks  holda  q o n u n   uni  fuqarolik  huquqidan  m ahrum
179

---

qiladi.  Bu  t o 'g ' r i d a  y u q o rid a   aytilgan  edi.  K ritda sissitiyalar u m u m x a lq  
jih a tig a   ega.  B arch a  hosildan,  barcha  m e v a d a n ,  davlat  oladigan  barcha 
d a ro m a d la rd an ,  p e riek lar  toMaydigan  badallard an ,  diniy  m aro sim   va 
u m u m d a v la t x arajatlariga bir q ism , bo sh q a  qism   sissitiyalarga ajratiladi. 
S h u n d ay   qilib,  h a m m a   ayollar,  bolalar  va  erk ak lar  davlat  hisobidan 
ovqatlanadilar.
Q on u n sh u n o s  o ‘z  foydalariga 
xarajatni  kamaytirish  uchun  k o 'p  
chora  tadbirlarni  o ‘yladi.  Ayollar  k o ‘p  bola  tu g ‘masligi  uchun.  ayollarni 
erkaklardan ajratish uchun, erkaklarning erkak  bilan yashashini kiritdi, bu 
ish yom o n m i, y o m o n   em asm i  m u h o k a m a   qilish  uchun  qulay  payt  keladi.
5.  Sissitiya  kritliklarda  lak ed em o n larg a  q araganda,  yaxshi  ekan- 
ligi  aniq.  A ksin ch a,  ularning  kosm alari  bilan  ishi  Sparta  eforlariga 
q araganda,  y a n a d a   y o m o n   ahvolda.  E fo rlar  m u assasasig a  x os  boMgan 
salbiy  x u su siy a tla r  k o sm a la rg a   ham  tegishli,  ularning  safiga  tasodifiy 
o d a m la r  tushib  qoladi.  Bu  y e rd a   davlat  tuzum i  uchun  fo y d an in g   topa 
olm ay m iz.  U  y e rd a   e forlar j a m o a   ichidan  saylanadi,  shu  bilan  xalq  oliy 
h o k im iy a tg a   ega  boMadi,  m av ju d   davlat  tartiblarini  saqlashni  istaydi. 
B u   yerd a  esa,  k o s m a la r   j a m o a d a n   say la n m a y d i,  faqat  m a ’lum  bir 
ulugMardan,  gerontlarni  esa  avval  k o sm a  boMganlardan  saylaydi.
6.  Ular to ‘g ‘risida ham , Lakedem on gerontlari to ‘g ‘risidagilar haqida 
aytilishi  m um kin.  U larning  m a s ’uliyatsizligi  va  alm ashtirilmasligi, 
yuqori  faxr kuzatiladi.  Bu  boshqaruvning to ‘g ‘riligidan dalolat bermaydi. 
Eforlardan aksincha,  kosm alarni  sotib olib boMmaydi, chunki  ularni  sotib 
olishi  m um kin  boMganlar uzoqda,  orolda yashaydilar.  Kritliklar xatolarni 
tuzatish  uchun  foydalanishga  urinayotgan  vositalar esa,  politiya  tuzumi 
uchun yaroqli  bo Mm ay,  sulola  tuzumi  uchun  yaroqlidir.
7. Aynan  k o ‘p  hollarda,  k o sm alarg a  qarshi  ularning o ‘z  ham rohlari 
yoki  xususiy  k ish ilar  qarshi  chiqib,  ularni  h a y d a b   y u b o ra d ila r  h a m d a  
k o sm a la rn in g   o ‘ziga  o ‘z  vazifalarini  bajaray o tg an   vaqtida,  undan 
v o z   kech ish g a  ruxsat  beradilar.  A lbatta,  b u larning  barchasi  o d a m la r 
nuqtai  nazaridan  em as,  q o nun iy  aso sd a  y u z   bersa,  yaxshi  boMar  edi, 
chunki  bu  tad b ir  x a v fsiz   em as.  E n g   v o m o n i  ta rtibning  toMa  b e k o r 
qilinishi  ehtim oli  m avjudligidir.  Bu  o ‘zlariga  tahdid  solayotgan  sudga 
b o ‘y sunishni  istam ag an   qudratli  kishilar  to m o n id a n   tez-tez  am alg a 
oshiriladi.  S h u n d an   y a q q o l  k o ‘rinadiki,  Krit  tuzum i  politivadan  k o ‘ra,
180

---

farqli jih a tg a   ega,  a m m o   bu  politiya  em as,  balki  suloladir.  Zodagonlni 
odatda,  xalq  va  d o ‘stlarini  o 'z la r ig a   ergashtirib  anarxiyani  yaratadilar, 
o 'z a r o   kurash  va  nizolarni  keltirib  chiqaradilar.
8.  B unday  liolat d av lat h ay o tin in g  vaqtinclialik t o ‘xtalishidan  umu- 
m an  nim a  bilan  farq  qiladi?  Bu  bilan  davlat  m ulo q o ti  b u zilm aydiini? 
Davlat  y u q o rid a   bayon  qilingan  a hvolda  tursa,  katta  x a v f   t u g ‘iladi. 
Kim  istasa,  unga  hujum   qilish  qobiliyatiga  ega  b o ’ladi.  Y uqorida  aytil- 
ganidek,  bu  tuzum   d a v latn in g   geografik  jo y la s h u v i  tufayli  qutulib 
qoladi;  u zoqda  jo y la s h g a n lik   cliet  elliklarni  h ay d a b   y u b o rish ig a   qara- 
tilgan  tadbir-oqibatlarga  olib  keladi.  Shu  sababli,  kritliklarda  perieklar 
tinch  turadilar,  shu  bilan  birga  ilotlar  tez-tez  q o ‘z g ‘olon  k o ‘taradilar. 
K ritliklar  o ‘z  orollaridan  tashqarida  m u lk k a   ega  em aslar,  faqat  ya- 
qinda  ularga  b eg o n a  y e r  ulu shi  yetib  bordi.  Bu  m a h a lliy   q o n u n la r 
zaifligini  k o ‘rsatdi.  Davlat  qurilishi  t o ‘g ‘risida  a y tilg an lar  yetarli  deb 
hisoblaym an.
9.K ritda  bir  necha  shahar  bor:  eng  katta  va  mashhurlari  uchta: 
Knoss,  Gortina  v a   Kidoniya.  Ayniqsa,  Knossni  G o m e r   “ Buyuk  M inos- 
ning  poytaxti”  deb  aytadi  h am d a  keyingi  davr  yozuvchilari  k o ‘klarga 
k o ‘taradilar.  Haqiqatan  ham,  shahar  uzoq  vaqt  orolda  qudrati  b o ‘yicha 
birinchi  edi.  Keyinchalik,  u  k o ‘pgina  qonuniy  afzalliklaridan  m ahrum  
bo'lib, o ‘z ahamiyatini y o ‘qotdi,  uning  shuhrati  G ortina va  Liktaga o ‘tdi.
10. K ritga kelg an d a q a d im d a  orol yaxshi q o n u n larg a ega edi, y u n o n - 
larning  en g   yaxshisi  birinchi  navbatda,  la k e d e m o n la r  bu  m u n o s a b a td a  
u ning taqlidchilari  edilar.  Platon  “ Q o n u n la r ” ida  h a m d a   Efor “ Y ev ro p a” 
asarida  u n in g   dav lat  qurilishi  t o ‘g ‘risida  bay o n   qiladi.  O q ib a td a   K rit 
qonunlari  salbiy  to m o n g a  o ‘zgardi.  H aqiqatan  ham ,  b o sh q alard an   k o ‘ra 
bosqinlari  bilan  “ bizning  d e n g iz n i”  k o ‘p  bezovta  qilgan  tirrenlardan 
keyin,  d en g iz  qaroqchiligi  m a s h g ‘ulotini  m ero s  qilib  oldilar.
11.  K nossdan  keyin  m e n in g  fikrim cha,  aham iyati jih a tid a n   ikkinchi 
s h ah ar  G ortinalik  deb  o 'y l a y m a n . 
A m a ld a   bu  ikki  sh a h a r  sirtdan 
harakat  qildilar,  ba'zida  ular  b oshqalarni  b o ‘y su n d irib   turdilar, 
ular 
a razlash g an d a,  oroldagi  barcha  ishlar  y o m o n la sh d i.  K id o n iy a   qaysi 
t o m o n g a   q o ‘shilgan  b o ‘ lsa,  o ‘sha  to m o n   b o sh q alard an   keskin  y u q o ri 
b o ‘ldi.  G o rtin alik lar  shahri  tekislikda  yotadi,  q a d im d a   u  G o m e rn i  ayti- 
shicha,  d e v o rla r  bilan  o ‘rab  olingan.
181

---

1 2 .D e v o rla r  bilan  m u s ta h k a m la n g a n   G ortina  (il.  II.  646).  K ey in ­
chalik  esa,  s h a h a rn in g   devorlari  aso sig a c h a   buzib  tashlandi  va  u m rb o d  
devorsiz qoldi. P to le m e y  F ilo p a to r d e v o r q u r ilis h in iy a n g id a n  boshlagan 
b o ‘lsa-da.  faqat  8  stadiy  atrofida  y e tk a z ish g a   ulgurdi.  S h ah ar q o ‘r g ‘oni 
q a c h o n lard ir  aylanasi  50  stadiy  atrofidagi  m aydonni  egallagan  edi. 
Liviya  den g izid an   L e b e n g a c h a   u ning  s a v d o   porti-shahar  90  stadiyda 
turadi.  Yana  boshqa  130  stadiydagi  Matal  gavani  bor.  Lefey  daryosi 
butun  sh a h a r orqali  oq ib   o ‘tadi.
13. M in o s  to m o n id a n   bir  m e tro p o liy a g a   birlashtiriIgan  uch  sh a h a r­
dan oxirgisi  Fest edi. G o rtin a lik la r uni bu zib  tashladilar.  Fest G ortin ad an  
60,  d engizdan  20,  Matal  k em a  b ek atid an   4 0   stadiyada  turadi.  S h ah ar 
h ududiga  en d ilik d a  uni  buzgan  g o rtin a lik la r egalik  q iladilar...
H . E f o r   tasvirlagan  kritliklaming  davlat  qurilishiga  kelganda,  eng 
muhimlariga  to ‘xtash  yetarli.  Efom ing  so'z iga  k o ‘ra,  qonunshunos 
erkinlik  barcha  davlatlar  uchun  oliy  baxt  ekanini  qoida  asosida  qabul 
qiladi.  Kim  erkinlikka  ega  boMsa  uni  him oya  qilishi  lozim.  Yana  kelishuv 
g ‘arazli  manfaat  va  hashamatdan  kelib  chiqadigan  kelishuvchiliklar 
baitaraf qilingan jo y d a   paydo  bo'ladi.  Haqiqatan  agar  fuqarolar  m o ‘tadil 
va  oddiy  hayot  kechirsalar,  ularda  hasad  ham,  dim og'd orlik  ham  o 'z ig a  
teng boMganlarga  nisbatan nafrat ham  boMmaydi.  Shu sababli, qonunlarda 
aytilganidek,  o 'sm irlar  “qismlar”  deb  ataladiganga,  kattalar  um um iy 
ovqatlanadigan  “andriya”  deb  ataladiganga  to ‘plansinlar, ja m o a   hisobidan 
ovqatlanadigan  k a m b a g ‘allar  boylar  bilan  teng  ulushga  ega  boMsinlar. 
0 ‘smirlar  dovyurak,  q o ‘rqoq  boMmay  yetishishlari,  ular  issiq  va  sovuqni, 
toshloq,  o g ‘ir  yoMlarni  mensimaslikni  va  safda  kurashni  o ‘zlashtirishlari 
uchun,  bolaligidan  quroldan  foydalanishga  va  o g ‘ir  mehnatga  o'r g atar 
edilar.  U la rn a fa q at kam ondan o ‘q  otish mashqlari,  shuningdek harbiy  raqs 
mashqlarini  o ‘rgandilar.  Keyinchalik,  uni  tartibga  solgan  kishi  nomi  bilan 
raqs  pirrixa  degan  no m d a  ham  mavjud  edi.  Shunday  qilib,  hatto  ularning 
o ‘yinlari  ham   urush  uchun  foydali 
boMgan  mashql’ardan  xoli  em as 
edi,  q o ‘shiqlarda  ham  Falet  tomonidan  k a s h f  etilgan  qahramonlik  Krit 
ohanglariga  uyg'unlashishi  kerak  edi...  U lar  harbiy  k o ‘ylak  va  poyafzal 
kiyishga  m a jb u r edilar,  ular uchun  en g   qim m atli  s o v g ‘a  qurol  edi.
15. 
E f o r n in g a y tis h ig a  k o ‘ra va b a'z ila rta sd iq la sh ic h a , k ritliklam iki 
deb  sanalgan  k o ‘pg in a  odatlar  kelib  chiqishi  lakedem onlarnikidir.
182

---

A slida  esa,  ularni  birinchi  b o 'lib   kritliklar  kiritdilar.  Spartaliklar  esa, 
takom illashtirdilar.  Krit  shaharlari,  asosan  kn o sslik lar  shahri  bosqinga 
uchragach,  ular  harbiy  ishni  tashlab  qo 'y d ilar.  K n o sslik larn in g   ba'zi 
qoidalari  o 'z la rid a n   k o 'r a   1 iktiyaliklar,  gortinaliklar  v a   b o sh q a  bir 
necha  s h a h a rc h a lard a   saqlanib  qoldi.  H aq iq atan   ham ,  Lakon  q onun- 
larini  en g   q ad im g i  deb  ta sa v v u r  qilib,  liktiyaliklar  odatlarini  dalil 
qilib  k o ‘rsatadilar.  Sh u n in g   uchun,  liktiyaliklar  k olonistlar  sifatida 
m etropoliya  urf-odatlarini  saqlab  qoldilar...
16. E fo rn in g  tasdiqjashi  b o 'y ic h a   bu  n o to g 'ri,  bir to m o n d a n   hozirgi 
mavjud  holatlar  aso sid a  ularning 
qadim gi  tarixi  t o ‘g ‘risida  x u lo sa 
chiqarish  kerak  em as.  Misol  u chun,  avvalgi  vaqtlar  kritliklar  d e n g iz d a  
huk m ro n lik   qildilar.  “ Kritlik  dengizni  b ilm a y d i’"  d egan  gap  y u ra r  edi. 
Biroq  en d ilik d a  ular  d engizchilik  ishini  tashlab  q o 'y d ila r.  B o sh q a 
to m o n d a n   albatta  Kritda  Sparta  urf-odatlarini  saqlab  turish  kerak 
degani  em as.  K o 'p i n c h a   koloniyasi  o ' z   vatanlari  urf-odatlarini  saqlab 
qolm aganlar.  Sparta  koloniyalari  b o 'lm a g a n   Kritdagi  b o sh q a  k o 'p g i n a  
shaharlar  u  bilan  p 'x s h a s h   urf-odatlarga  ega.
17.  Keyin  E fo r  hik o y a  qiladi:  L ikurg  Kritda  ko lo n iy a  barpo  qilgan 
A lfe m e n d a n   beshinchi  avlod  spartalik  q o n u n sh u n o s.  T arixchilarning 
x a b a r  berishicha,  Prokl  Spartani  y angidan  aholi  bilan  to 'ld irg a n   bir 
paytda,  A rg o sg a   asos  solgan  K issning  o 'g ' l i   A lfem en   edi.  L ikurg 
b o sh q alar tan olganidek,  P ro k ln in g o ltin c h i avlodi edi. N u s x a la r  aslidan, 
yangi  eskidan  oldin  b o 'lm a y d i.  L ak ed em o n   odatlarid an   b o 'lg a n   raqs, 
qonun  b o 'y ic h a   ijro  etiladigan  o h a n g   va  pean lar  va  k o 'p g i n a   b o sh q a 
urf-odatlar,  g o 'y o k i  K ritda  pay d o   b o 'lg a n .  S partaning  ba'zi  oliy  davlat 
lavozim lari  K ritdagidek  b o sh q a ru v   va  n om larga  ega,  misol  uchun 
“o q s o q o l”  va  “ suvoriylar"’  lavozim lari.  Kritda  “ su v o riy la r”  haqiqatda 
otlarga ega.  S h u n d an  x u lo sa kelib chiqadi-ki,  Kritda “ su v o riy ”  lavozim i 
qad im iy ro q . u o 'z i n i n g  haqiqiy nom ini saqlab qoldi. Sparta “ s u v o riy la ri” 
ot  saqlam aydilar.  Biroq  Spaita  eforlari  Krit  k o sm a la ri  bilan  bir  xil 
funksiyalarni  bajarsalar-da,  boshqa  no m g a  ega.  Kritliklarda  u m u m iy  
ov q atlan ish   hozir  ham   “ an d riy a ”  deb  n om lanadi,  a m m o   sp artaliklarda 
avvalgi  nom   saqlanib  qo lm ag an . 
»