O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

loular, lirik qo 'shiqlar, dialoglar, maruzalar, nasihatnomalar, masallar,
maqollar va boshqalar) yetib kelgan. Birinchi adabiy m atnlar er. avv.
Ill m ingyillikda Shumer tilida, er. avv. II mingyillikning I yarm ida
Akkad-Bobil tillarida p aydo bo 'Idi.
D u n y o n in g p aydo boMishi to ‘g ‘risida afsona
Dunyo qurilishi to'g'risid a g i ilk afsona “Qachon le p a d a ”
( “Enuma E lish ”) nomi bilan ataladi. U Osuriyaning mashhur p o d ­
shosi Ashshurbanipalning kutubxonasida parch alar ко ‘rinishida
lopi/di. H ozirgi vaqtda afsona mazmuni Osuriyaning qadim gi poy-
laxli Ashshur shahridagi qazishm alarda lopilgan loy laxtachalar
asosida to 'la qayta tiklangan. Shuningdek, ularning har biriga dunyo
qurilishinng y e tti hosqichlaridan biri to 'g 'ri keladi. Bu afsonaning
55

---

alohida qism lari Shunter davn dayoq yaralilgan edi. Bizgaclia yetib
kelgan afsona mutni Xammurapi davrida tuzilgan. Bobil kohinlari
Bobil shahri xudosi Mardukni koinotni yaraluvchisi deb bildilar.
Yuqorida hali o sm o n n o m la n m a g a n va pastda y e r o ' z nom iga 
ega b o 'lm a g a n vaqtda, boshda Aju barchani p ay d o qilgan. M u m m u
va Tiam at birgalikda siivlarini aralashtirganlarida, hali daraxtlar 
sh a k lla n m a g a n edi, qam ish k o 'r in m a g a n edi, hali x u dolardan birortasi 
p ay d o b o 'lm a g a n edi, hali ismlar ay tilm ag an edi, taqdir a n iq lan m ag an
edi, o ‘s h an d a x u d o la r o s m o n la r o 'rta s id a y a ra tilm a g a n e d i...
U lar unga u l u g ‘vo r ziyo ratg o h q urdilar va u o ‘z otalari oldida 
h u k m ro n lik n i boshladi. “ S enga u lu g ‘ x u d o la r orasida e 'tiq o d qilinadi 
q u r ’an g n in g tengi y o 'q , sening s o 'z in g - A n u endilikda sen in g h u k m in g
q aytarilm as, u lu g 'la s h va tahqirlash sen in g qoMingda b o 'lsin . Seni 
s o ‘zlaring t o ‘g ‘ri, b u y r u q l a r i n g y o l g ‘on em as, x u d o la r birortasi ham seni 
c h e g aran g n i b o s i b o ‘t m a y d i... О M a r d u k ,s e n bizni q a s o s k o r im iz , butun 
d u n y o ustidan podsholikni senga beramiz. Y ig ‘ ilishda o 'tirs a n g -s e n in g
s o ‘zing u lu g ‘vor, sen in g qiliching y e n g ilm a s, ha u d u sh m an larin g n i 
y o ' q qilsin. O, hukm dor, kim sen g a e ’tiqod qilsa, uni hayotini qutqar, 
y o v u z lik q ilg a n n in g esa ruhini y o 'q qil.” U lar o ‘z o 'rta la rig a kiyimni 
q o ‘y d ilar va birinchi o ‘g ‘il M a rd u k k a aytdilar: “ S en in g q u r ’ang 
h u k m d o r barch a x u dolardan oldinda. O 'l i m va t u g ‘ ilishga hukm qil, ha, 
a m a lg a oshsin! O g 'z in g n i och, ha kiyim g ‘oyib boMsin, y a n a buyur-ha 
b utunligicha p a y d o b o 'l a d i ! ” U o g ‘zi bilan buyurdi-kiyini y o 'q b o 'ld i, 
u y a n a buyurdi- kiyim pay d o boMdi. U n in g otalari xudolar, faqatgina 
uni o g 'z id a n chiqqan h u k m n in g harakatini k o ‘rib xursan d boMdilar 
va maqtadilar: Faqat M ard u k -p o d sh o ! U lar u n g a aso, tax t va h u k m ­
ronlikni topshirdilar va unga d ushm anlarni y e n g ish uchun y e n g ilm a s
qurol berdilar. “ B o r sen Tiarnatning hayotini ol, sham ol uning qonini 
y ashirin jo y g a olib k etsin ” . U n in g otalari x u d o la r unga E nlilning4 
taqdirini belgiladilar, uni om adli va qulay yoMga yubordilar. U o ‘z 
k am onini y asadi, qurolni tanladi, o 'q n i k o 'ta rd i, kam on ipiga q o 'y d i. 
u navzani k o 'ta r d i va uni o 'n g g a q o 'y d i. k a m o n va sadoqni biqiniga 
osdi. O ' z oldiga ch a q m o q n i q o 'y ib , o ' z ta nasini y o n a y o tg a n olov 
bilan toMdirdi; u Tiam atni o 'r a b ol ish uch u n t o ' r tayyorladi, janub 
v a shim olga, sharq va g 'a r b d a hech narsa c hiqib ketm asligi uchun
56

---

4 s h a m o lg a uni u sh la sh g a buyruq berdi. Biqinidan u otasi A nuning 
s o v g ‘asi t o ‘rni yaqinlashtirdi. IJ y o v u z sh am o l, b o ‘ron, ja la n i yaratdi. 
T o ‘rt sh am o l yetti s h a m o l, b o ’ronli sh am o l, tengi y o 'q sham ol v a u 
yaratgan yetti sh am o ln i Tiam atni esankiratish uchun q o ‘y ib yubordi. 
Ular u n in g
o rq asid an bordilar. H u k m d o r o ‘zining buy u k quroli 
T o 'fo n n i k o ‘tardi, u y e n g ilm a s, q o ‘rqinchli shamol a ra v a g a chiqdi. U 
jilovladi va “ H alok etuvchi, shafqatsiz, c h o ‘ktiruvchi, uchib yuruvchi 
aravani q o ‘s h d i ... U d ah sh a t kiy im ig a o ‘rangan va uni boshi halokatli 
yorqinlik bilan belangan. U yoMga tushdi, s o 'q m o q b o ‘y ic h a yugurib 
ketdi, g 'a z a b la n g a n Tiam at unga yuzini qaratdi. U ning otalari xudolar 
unga qaradilar, x u d o la r unga boqdilar.
H u k m ro n y a q in la sh d i va T iam atn in g b a g ‘rini k o ‘ra boshladi. 
U u n in g tu rm u sh o ‘r to g ‘i K in g a to'ngMllaganini eshitdi: u 5 qaradi: 
uning (K in g a ) qarashi xiralashdi. ( . ..f a q a t ) Tiam at b o ‘y nini burm adi. 
O chiq o g 'z i bilan noroziligini sochdi. T o ‘fon hukm dori o 'z i n i n g u lu g ‘ 
qurolini k o 'ta rd i, quturgan T ia m a tg a (aytishga) yubordi: “ Tur! Ha, 
biz j a n g uy u sh tir’a m iz ” . Tiam at buni eshitib, aqlini y o ’qotdi. Tiam at 
dahshatli va baland guldiradi, oyoqlari tovonigacha qaltiradi, u afsun 
qaytarib-qargMsh tashladi. Urush xudolari esa qurol qayradilar. Tiam at 
va x u d o la rd a n en g donosi M a rd u k to'qnashdlar. Ular j a n g g a tushdilar, 
urushish uchun yaqinlashdilar. H u k m d o r o ' z to'rini yeydi va uni o ‘radi, 
orqada turgan dovulni u oldinga q o 'y v o rd i. Tiam at uni y u tib y uborish 
uchun o g 'z in i o chdi, M a rd u k u n g a sham ol yubordi, u o g 'z in i y o p a
olm adi; shiddatli sh am o l uning jism in i t o ‘Idirdi. Uning y u rag i ushlab 
qolgan edi, o g ‘zi la n g o c h ilg a n edi. U o ‘q uzdi va uning j i s m i g a sanchdi, 
uni y e n g d i, uni halok qildi. U ja s a d n i tashladi va uning ustidan b o s d i . . . 
X udolar esa u ning y o rd a m c h ila ri tom onida y u rad ig an lar titradilar, 
q o 'r q d ila r va orq ag a qayrildilar, hayotlarini qutqarish u c h u n ketishga 
urindilar. Lekin o 'r a l i b qolgan edilar va q o ch a o lm a d ila r...
Yengan T ia m a tg a u o rq ag a qaytdi, xu d o Tiam atning oyogMni bosdi, 
shafqatsiz qilichi bilan u (unin g ) boshini majaqladi va u n in g qon 
tom irlarini kesdi. U shim ol sh am o lin i uning qonlarini m axfiy j o y g a olib 
ketishga m a jb u r qild i...
U n in g otalari buni k o 'r i b bosh lari k o ‘kka yetdi v a j u d a x u rsa n d
boMdilar va unga s o v g 'a la r va tortiqlar keltirdilar. X udo d a m ola turib,
57

---

uning ja sad in i kcTzdan kechirdi. M a x lu q n in g ja sad in i c h i g ‘an o q q a 
o ‘xshatib, ikki pallaga ajratdi. U n in g (bir) pallasini q o ‘y ib o sm onni 
to ‘shadi, u zanjirlarni tortdi v a q o ‘riqchi q o 'y d i , suvlarini chiqarm aslikni 
unga topshirdi. 
U o sm o n n i aylanib chiqdi, barcha jo y la rn i k o ‘rdi, 
girdob ichidan N i d i m m u d 6 n i n g turar jo y i g a o ‘tdi, xu d o okeanni va 
E -sharruni tuzilishini o ‘rgandi, u n g a 7 o ‘x sh a sh q a sr qurdi u. O s m o n d a
buny o d qilgan E-sharru qasriga u A nuni; Enlil va Eani o ' z slialiarlariga 
y ash ash uchun jo y la sh tird i. U buyuk x u d o la rg a m a n zilg o h lar yaratdi 
va zodiak y u ld u z la r t u rk u m ig a o ‘xsh ash yoritgichlarni joylashtirdi. U 
yilni belgiladi, uni q ism larg a boMdi, o ‘n ikki oyni uch y u ld u z b o ‘yicha 
belgiladi. S h u n d a n keyin, u k u nlarning qiyofasini chizdi, hech kim 
adashm asligi uchun, x ato qilm aslik uch u n , ularning jo y la sh g a n
jo y in i aniqlash uch u n u N ib ir 8 m an z ilg o h ig a asos soldi. U Enlil va 
Ea m anzilgohlarini b u n y o d qildi, ikki to m o n d a n u d a rv o zalar ochdi, 
ch ap d an va o ‘ng d an u qulflarni m u s ta h k a m la d i va uning b a g ‘rida 
o sm onni kuzatuvchi tepasidagi en g baland nuqtasini joylashtirdi. U 
oyni yoritishga m a jb u r qildi, u n g a tunni ishondi, kunni bilish uchun u 
bilan kechani belgiladi, M a rd u k x u d o la rn in g s o ‘zini eshitdi, (shunda) 
uni qalbi undadi, u d o n o reja yaratdi. U s o ‘zga o g ‘iz ochdi va Ea aytdi: 
“ M e n qon tuflay m an va suyaklarni o la m a n , o d a m n i yarataman"- odam
(?), odam ni y a r a t a m a n 10, y ash ash uchun. U x u d o la rg a xizm at qilsin, 
ular esa"...