O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

/. 
Trib - huJudiy okrug.
2. Otillaridan biriga и doimo bu odamlatdan Hklor sifatidaJ'oydalanar edi.
Хрестоматия no истории Ореенего мира. \ l , 1991. 231-236 стр
Gay G rakx islohotlari
Plutarx . Gay G rakx
V. 
G a y kiritgan q o nunlardan x a lq n in g foydasiga va senatni ho­
kimiyatini zaiflashtirish uchun y er t o 'g 'r i s i d a g i bir qonun, en g kam-
260

---

b a g 'a l fuqarolarni y e r bilan ta 'm in la s h g a qaratilgan edi. 
boshqasi 
harbiy, buyurdiki birinchidan, 
askarlarni, 
ularni 
ish haqini 
ka- 
m a y tirm a sd a n davlat hisobidan kiyim bilan t a ’minlash, ikkinchidan. 
o 'n yetti y o s h g a y etm a g a n fuqarolarni askarlikka kiritmaslik, uchin- 
chi qonun ittifoqchilarga tegishli edi va barcha italiyaliklarga Rim 
fuqarolari bilan 
bir qatorda o v o z huquqini berdi, to 'rtin ch i, non 
(q o n u n i) k a m b a g 'a l luqarolar uchun non narxini pasaytirdi va niho- 
yat beshinchi q o nun, sud 
ishlariga tegishli boMib, senatorlarni 
kuchini katta qism idan m ah ru m qildi. Senatorial- barcha sud ishlarini 
olib borib, xalq va suvoriylarni q o ‘rquvda tutgan edilar. G ay esa 
senator-sudyalarga. ular uch y u zta edi. y a n a sh u n ch a suvoriylarni 
q o \sh d i va shu tarzda olti y u z su d y ad an iborat unnim iy sudni t a ’sis 
qildi. Aytishlaricha, q onunni o ’tk azish g a G ay alohida a h am iy at berdi; 
un g ach a barcha n otiqlar yuzlarini senatga va kom isiya deb atala- 
d ig an g a qaratib gapirar edilar, G a y esa o 's h a iu ia birinchi boMib 
senatga 
orqasini qilib. yuzini m ay d o n g a
qaratib gapira boshladi, 
shu vaqtdan. h a m m a sh u n d ay qildi. G a y faqat o ddiy bir burilish 
bilan m uhim ishni am a lg a oshirdi: u shu bilan aristokratik tu zu m g a 
d em o k ratik tus berdi, notiqlarni senatga qarab em as, xalqqa qarab 
m urojaat qilishga m a jb u r qildi.
VI. 
' k e y i n u tom onidan koloniyalar chiqarish, y o ‘llar qurilishi 
va g 'a lla ucluin ja m o a omborlari qurish UVg'risidagi qarorlar ishlab 
chiqildi. Bu ishlarni barchasiga rahbarlik qilish va boshqarishga u 
o'zi kirishdi, shuningdek qancha muhim tashvishlar ichida tetiklikni 
y o ‘qotmadi, qanday tezlik va niehnatga qobillik bilan har q anday 
ishni epladi, bu uni y agona tashvishiday eplaganidan har kim hayratga 
tushar edi. Unga nafrat va yoki q o ‘rquv bilan qaragan o dam lar 
ham , uni uddaburonligi va aqliga qoyil qolar edilar. Xalq esa, uni 
pudratchilar, hunarmandlar, elchilar, magistratlar, askar va olim lar 
olo m oni qurshovida k o ‘rib, qachon u har biri bilan d o ‘stona gaplashib, 
o ‘zini bor tavozesi, shu bilan birga o ‘z shaxsiy g ‘ururini saqlab 
qolishidan hayratga tushar edi; u har kim bilan gaplashishni b ila re d i 
va bu bilan. u kim unga xavfli, d o im o qurol, z o 'rav o n lik k a qobil kishi 
deb, u to 'g 'ris id a gapirganlar qanday tuhmat qilganlarini k o ‘rsatdi. 
Tribunadan so'zlanadigan nutqlardan k o ‘ra, o dam lar bilan nuiloqotda
261

---

va am aliy ishlarda u y ana kuchliroq xalq y o 'lb o sh ch isi edi.
XIV. S h u n d a senatorial' 
ku riy ag a 
qay td ilar va q aror 
qilib, 
ko n su lg a shaharni har q an d a y c h o ra la r bilan qutqarish va tiranlarni 
qirib ta sh la sh g a topshiriq berdilar. Topshiriqni qabul qilib, O p im iy
j 
senatorlarga qurollanishni buyurdi va suvoriylarga keyingi kuni 
j 
kun chiqishi bilan, ularni har biri o 'z i bilan ikki qurolli qullarni olib 
kelishni x a b a r qildi. Fulviy o ' z n av b atid a h im o y ag a tayyorlandi 
' 
va o ‘z atrofida k o ‘p sonli olo m o n n i to 'p la d i, G a y m a y d o n d a n ke- 
tayotib, o ' z
otasini 
haykali o ldida to 'x ta d i, 
uzoq 
va jim unga 
qaradi va achchiq k o ‘z yoshi t o ‘kib, u f tortib ketdi. Uni k o ‘rgan 
k o 'p l a r unin g g 'a m i bilan c h u q u r t a ’sirlandilar va sh u n d ay odam ni 
tash lab ketganlari va unga xiyonat q ilganlari uchun o 'z la rin i koyiy 
boshladilar, keyin G ay n i ortidan uni u y ig ach a borib, unin g eshigi 
oldida tu nda q o ‘riqchilikka t u r d i l a r . . .
XV. G a y qurollanishni istamadi va od atd a qilganidek, fo ru m g a 
bora turib, belida kichik xanjar bilan togani kiydi. U chiq ay o tg an
vaqtda, xotini eshikda u ning oldida tiz c h o ‘kdi, bir q o 'li bilan uni, 
boshqasi bilan k ic h k in a o ‘g ‘lini quch o q lab : “ A vvalgidek m en seni 
G ay tribunaga ku zatay o tg an im y o 'q , - dedi u, - sharafli y urishga em as, 
q a y erd a sen b o sh q alar bilan b ir q a t o r d a halok b o 'lis h in g m u m k in edi 
va m en g a y u p a n c h uchun faxrli t a ’ziya qold irish in g m u m k in edi; 
Tiberiyni q otillari q o 'l i g a o 'z in g n i to p sh iray ap san , o ‘zingni haqligingni 
his qilib, b iro v g a q o ‘ l k o 'ta rish d a n k o 'r a , h a m m a s ig a ch id ash g a 
tayyorsan. Lekin seni o 'lim in g seni v a ta n in g g a hech q an d a y foyda 
k eltirm aydi. Yovuzlik baland keldi va tem ir va z o ‘ravonlik bilan sud 
qilm o q d a. A g a r sen in g a k a n g N u m a n s iy a dalalarid a halok b o 'lg a n id a
edi, d u s h m a n la r tinchlik shartnom asini tuzib, bizga uni ja sa d in i 
berar edilar. M e n g a esa, qaysidir daryo yoki d e n g iz g a ular yashirgan 
seni ja s a d in g n i berish uchun to a t- ib o d a t qilish bitilgan b o 'ls a kerak. 
T iberiyni o 'lim id a n keyin qon u n lar v a x u dolarni o 'z la r ig a tayanib 
b o 'l a d i m i ? ” Lisiniya k o ' z yoshlari bilan s h u n d a y gapirdi, G a y
uni q o 'lin i chetga olib, d o 'stlari h a m ro h lig id a j im g in a chiqdi. Uni 
kiyim ini chetidan u sh la b qolishga urinib, L isiniya yerg a yiqildi. uzoq 
vaqt y ig 'is in i y u tib jim yotdi, xushsiz y o tg a n uni qullar k o 'ta rd ila r va 
akasi K rassga olib bordilar.
262

---

XVI. Hech kim G ay j a n g qilgan ini k o 'r m a d i. U c h u q u r t a ’sirlanib, 
D ia n a l ibodatx o n asig a ketdi. U o ‘zini oM dirmoqchi boMganda, unin g
sodiq d o ‘stlari P o m p o n iy va Lisiniy bu n g a xalaqit berdilar, qaysiki 
uni q o 'lid a n
qilichni 
tortib olib q o ch ish g a 
k o ‘ndirdilar. 
S h u n d a 
aytishlaricha, G a y tiz c h o ‘kib, m a 'b u d a g a q o ‘lini c h o 'z ib , 
Rim 
xalqi yaxshilikni bilm agani va xoinligi uchun abadiy qullik bilan 
ja z o la s h in i undan y o lvorib s o ‘radi, chunki xalq ja z o la n is h d a n ozod 
b o ‘ lgani bilan, o chiqdan - ochiq unga x iy o n at qildi.
XVII. D u s h m a n la r q o c h ib ketayotgan G ayni taqib qildilar, unga 
y o g 'o c h k o ‘prikda yetib oldilar, o ‘sha ikki d o ‘st uni q o ch ish g a m a jb u r 
qilib, o ‘zlari d u s h m a n g a y u z o ‘girib, ular bilan j a n g g a kirishdilar, 
ularni k o ‘prik oldida ikkalasi ham halok b o 'lib , q ulaganlaricha tutib 
turdilar. G a y n in g Filokrat ismli quli u bilan birga qochdi, y o ‘ lda 
ularga uchragan o d a m la r q o c h o q la m i q a n d a y d ir m u s o b a q a d a boMgani 
kabi faqat dalda berdilar, lekin unga hech nim a bilan y o rd a m berishga 
u rin m a d ila r va hatto d u s h m a n la r unga yetib olayotganini k o 'r ib , 
G a y j u d a iltim os qilib s o ‘rasada, ulardan hech kim G a y g a ot berm adi. 
N i h o y a t
G a y F u riy a 2ga b a g 'is h la n g a n
u ncha 
katta 
boMmagan 
d a rax tzo rg a q o c h ib kirdi va u yerd a sodiq quli Filokrat qoMidan 
k o ‘ngilli ravishda o ‘limni qabul qildi, u x o 'ja y in in i oMdirgach, o ‘zini 
h a yotdan m a h ru m qildi. L ekin boshqalarni hik o y a qilishicha, g o 'y o k i
ular hali h ayotliklarida d u sh m a n q o ‘ liga tushadilar, shunda Filokrat 
x o 'ja y in in i sh u n d ay m a h k a m quchoqlaydiki, h ujum qilganlardan 
hech kim uni qulini o ‘ ldirm asdan, Gayni oMdira olm aydi. Yana 
h ik o y a qilishlaricha, q a n d a y d ir odam Gayni boshini nayzaga ildirib, 
k o 't a r i b b o ray o tg an d a, O p im iy n i o g 'a y n i s i ,q a n d a y d i r Septim uley hali 
j a n g b o sh la n g u n c h a , e ’lon qilingan, kim agarda G a y va F u l’v iy n in g
boshini olib kelsa, ularni o ‘girligiga teng oltin olishi t o ‘g ‘risidagi 
k o n su ln in g v a ’dasini eslab, uni tortib oldi. G a y n in g boshi nayza 
u ch id a O p im iy g a olib kelindi. Taroziga q o ‘yilib, u 1 7 l / 2 f u n t g a
yetdi, S eptim uley bu yerd a ham y o l g ‘onchilik qildi, boshdan miyani 
chiqarib, unga q o ' r g ‘oshinni q o ‘ydi. Lekin F u l ’viyni boshini olib 
kelgan o d a m la r (ular odd iy xalqdan edilar) hech n im a olmadilar.
G a y va F u l ’v iy n in g ja s a d la r i boshqa m urdalar bilan -o M d ir ilg a n la r
uch m in g ta g a c h a yetdi- d a ry o g a tashlab yuborildi; ularning m ulklari
263

---

davlat xazinasi 
fo>dasiga 
m uso d ara qilindi; ularning 
xotinlariga 
m otam rasm -ru su m in i o 'tk a z is h t a 'q iq la n d i, b uning istiga Lisiniyadan 
sepini tortib o ld ila r ....
XVIII. 
Xalq esa. bu v o q e a la r y u z bergan vaqtida tahqirlanib. 
bostirilgan edi, G ra k x la r o 'lim i to g 'r is id a u qanday clniqur m otam
tutdi va ular t o 'g 'r i s i d a g i xotira qan d ay qim m atli ekanini tezda vaqt 
ko'rsatd i. S h ah a rn in g en g yaxshi q ism larid an birida, aka — ukalarga 
haykallar q o 'y ild i, ular halok boMgan j o y ziyratgohga avlandi. u yerd a 
xalq yil vaqtlariga qarab birinchi m evalarni olib kelib, ularni xotirasini 
esga oldi, k o 'p l a r ularga q u rbonlik keltirdilar, xudo ibodatxonasiga 
kelgandek y u z tuban у iqiIdilar.