O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

farqlari belgilab berildi. 
Plebeylar uchun qarz foizluri cheklandi.
Patritsiylar esa, qonunlar matniga о ‘zlariga foydali bo 'Igan bir necha
qonunlarni jum ladan, plebeylarni p a tritsiyla r bilan nikohi ta ’qiqi,
klienllar to ‘g 'risidagi qonunlarni kiritdilar.
I Jadval.
1, A g a r (kim d ir) sud ajrim iga chaqirilsa, (cliaqirilgan) borsin. A g a r 
(u) borm asa, (kim chaqirgan boMsa) ( o V cliaqiruvini) g u v o h la r bilan 
tasdiqlasin, keyin esa uni m ajburan olib borsinlar.
2. A g a r (c h a q irilg a n ) (b o rm aslik u ch u n ) bah o n a qilsa, yo k i y ashi- 
rinishga urinsa. (kim uni chaqirgan boMsa) uni jo n ig a qasd qilsin.
244

---

3. A g a r (sud ajrim ig a c h a q irilg an i u chun) uni kasal I igi yoki keksaligi 
to 'siq b o 'ls a , (ch aq irg an ) unga yuk h ayvoni bersin (jum entum ). A garda 
aravani istam asa, berish shart emas.
4. O ' z x o ‘jaligi bilan kun k ech ira d ig a n g a (sud ajrim iga), o ‘z 
x o 'ja lig i boMgan kishi kafolatchi boMsin. O ' z x o 'ja lig ig a ega boMmagan 
fuqaroga, kim xohlasa, o ‘sha boMsin.
7. A g ard a ( d a ’volashayotgan to m o n la r) k elishuvga kela olm asalar, 
(ular) kun y a rm ig a c h a tortishish uchun forum ga yoki k o m isiu m g a 
kelishsin. H ar ikki ishtirokchi to m o n la r navbat bilan ( o ' z ishlarini) 
him o y a qilsinlar.
8. Kun y a rm id a n keyin (m agistrat) sud ajrim ig a ishtirok etayotgan 
to m o n n in g talabini tasdiqlasin.
9. A g a r (sud ajrim ida) ikki tom on ishtirok etayotgan boMsa, quyosh 
botishi sud ajrim i uchun oxirgi m uddat boMsin.
II ja d av al. I. Gay. Institutsiyalar. IV. 14: 1000 va undan k o 'p ass 
d a 'v o l a r b o 'y ic h a sud garovi3 (500 ass m iq d o rid a ) 
undiriladi, oz 
s u m m a -5 0 assga d a 'v o l a r b o 'y ic h a . XII ja d v a l qonunlari b o 'y i c h a
sh u n d a y belgilangan. A g ar tortishuv q a n d a y d ir o d a m n in g ozodligi 
t o 'g 'r i s i d a borsa, hech b o 'lm a s a uni bahosi eng oliy b o 'ls a , o 's h a
q o n u n bilan b elgilangan ediki, ajrim kafolat to 'g 'r i s i d a borishi uchun 
(ozodligi faqatgina 50 assga te n g b a h s la s h ilg a n od am t o 'g 'r i s i d a b o 'lsa ).
III ja d v a l. I . (Q a rz d o rg a) (u) qarzni tan olg an id an keyin yoki (unga 
qarshi) sud qaro rid an keyin, 30 im tivozli kun (q arzd o rlarg a berilsin).
2. ( K o 'r s a tilg a n m uddat tugashi bilan) (d a v o g a r) (qarzdor) j o n ig a
q asd qilsin. Uni (qarorni bajarish u ch u n ) sudga olib borsin.
3. A g ar (q a rz d o r) (ko 'n g illi ravishda) sud qarorini bajarm asa va 
hech kim uni sud ajrim ida ja vobgarlikdan ozod qilm asa, ( d a 'v o g a r ) uni 
o ' z uyiga olib borib, u n g a kunda yoki agarda o 'z i istasa, I 5 f u n t d a n
kam yoki k o 'p b o 'lm a g a n kishan solsin.
4. (Q a rz d o r q a m o q d a b o 'lg a n vaqtida) a g a r istasa, o ' z hisobidan 
ovqatlansin. A g ar u o ‘z q a r a m o g 'id a b o 'lm a s a , (kim uni q a m o q d a
ushlab turgan b o 'ls a ) bir kunda 10 funt. ag ar x ohlasa, k o 'p r o q bersin.
5. AvI Gelliy. Attika kechalari. XX . I. 46: Shu m u d d at ichida 
q a rz d o r (q a m o q d a turgan vaqtida) u ( d a 'v o g a r bilan) kelishuv h u q u q ig a 
ega edi. lekin ag ard a (tom onlar) kelisha olm asalar. sh u n d a (b u n d a y
245

---

qarzdorlar) q a m o q d a 60 kun qoladilar. Bu m u d d a t d a v o m id a ularni 
uch marta k e tm a -k e t b o z o r kunlari pretorga k o m is iu m g a keltiradilar va 
(shu bilan birga) ularda hu k m qilingan pul m iqdori e ’lon qilinar edi. 
U chinchi b o z o r kuni ular o 'lim h u k m ig a b erilar edi yoki chet elga, Tibr 
ortiga sotishga qabul q ilinar edi.
6. U chinchi b o z o r kuni qarzdorni c h o p ib . b o 'la k la rg a b o 'lib
tashlasinlar, ag ard a kam yoki k o 'p chopsalar, ularga bu uchun (ayb) 
q o 'y m a sin la r.
7. X o in g a qarshi d a ’vo ( o 'z ) kuchini ab ad iy saqlab qolsin.
IV ja d v al. I. (Sitseron.) Q o n u n la r to 'g 'r i s i d a . III. 8. 19: Fav q u lo d d a 
badbasharaligi bilan (ajralib turgan) g o 'd a k , sh u n d ay yengillik bilan4 
hayotdan m a h ru m qilin ar edi.
2. A g a r otasi uch m a r t a o 'g ' l i n i sotsa, o ' g ' i l otasini (h o k im iy atid an ) 
ozod bo 'lsin .
3. Sitseron. Filippiklar. II. 28. 69: XII j a d v a l qonunlari qaroridan 
(foydalanib), o ' z xotiniga o 'z ig a tegishli narsalarni olishni buyurdi va 
(undan) kalitni tortib olib, (uni) quvib y u bordi.
4. AvI Gelliy. Attika kechalari. III. 16. 12: Menga m a ’lum (qachon) 
ayol... erini o'lim idan keyin o 'n birinchi oyda tug'di, (bundan) ish paydo 
bo'ldi, go'yoki u eri o'lganidan keyin bolani paydo qildi, chunki detsemvirlar 
odam o 'n birinchi oyda emas, o'ninchi oyda tug'iladi deb yozdilar.
V Jadval. I. Gay. Institutsiyalari. I. 144-145: (Bizni) ajd o d lar hat­
to u lg 'a y g a n ay o llar o 'z la rig a xos b o 'lg a n yengil tabiatliklari bilan 
hom iylik ostida b o 'l is h lari lo z im ... B undan m u sta sn o b o 'lis h lari m u m ­
kin, fagat v e sta lk a ayollar, qaysiki q ad im g i rim liklar ularni kohinlik 
unvonlari uchun ho m iy lik d an ozod qildilar. XII ja d v a l q onuni b o 'y ic h a
sh u n d ay q a ro r qabul qilingan.
2. Gay. Institutsiyalar. II. 47: A g n a tla r (katta ota oilasini a ’zolari, 
oila b o s h li’gi hokim iyati ostida turgan h a m d a uning ota-b o b o b o 'y ic h a
q an d ay q a rin d o sh i) hom iyligi ostidagi a y o lg a tegishli b o 'lg a n res 
m ancipi ( k o 'c h m a s m ulk, qullar, yuk tortuvchi h ay v o n ) m uddati o 'tg a n
d eb h isoblanm aydi.
3. A garda kim ki o 'lib qolgan taqdirda. o 'z in i uy mulki yoki ( o 'z
hokim iyati ostidagi odam larga) vasiylikka tegishli topshirig'i buzilmasin.
4. A g a r k im d a o ' z hokimiyati ostida o d a m la r b o 'lm a s a (agar uni
246

---

t o 'g ' r i m e ro s x o 'rla ri b o 'lm a s a ) , m erosi t o 'g ' r i s i d a topshiriq q o ld irm a y
vafot etsa, uni x o 'ja lig in i en g yaqin (uni) agnati olsin.
5. A g ar ( o 'lg a n o d a m d a ) a g n atlar b o 'lm a s a , (undan keyin q o lg an ) 
x o 'ja lik n i (unin g ) qarindoshlari olsin.
6. Gay. Institutsiyalari. I. 155: XII j a d v a l qonunlari b o 'y ic h a , vasi- 
yat b o 'y ic h a vasiy b elg ilan m ag an kishilarga, vasiy ularni agnatlari 
b o 'lad i.
7a. A g a r o d am aqldan ozib qolsa, uni o 'z i ustidan va uni x o 'ja lig i 
ustidan ho k im iy atn i uni agnatlari yoki uning qarindoshlari olsin.
7b. U l ’pian I. I pr. D. X X V II. I0:XII j a d v a l q o nunlariga k o 'ra , 
isrofgarga tegishli m ulkni boshqarish m an qilingan.
U l ’pian. Lib. sing, regul. XIL2: XII j a d v a l qonunlari aqldan ozgan 
va isrofgarga ularni m ulkiga t a ’qiq q o 'y ilg a n , ular agnatlari vasiyligida 
turadi lar.
,8a. Ulpian. Lib. sing, regul. XL..I: XII ja d v a l qonunlari b o 'y i c h a
Rim fuqarosidan keyin, ozod q o 'y ilg a n qullardan qolgan m eros, ag ar 
niulk e g asin in g o ' z hokim iyati ostida od am lari b o 'lm a s a (bevosita 
m e ro s x o 'rla ri b o 'lm a s a ) , vasiyat q o ld irm ay vafot qilsa, p atro n g a m ero s 
beriladi.
9b.D iokletian. 1.26. s. II. 3: XII j a d v a l q o n u n ig a k o 'r a , v a fo t 
etganni qarzi bevosita (u n in g m e ro s x o 'rla ri o 'rta s id a ) (ular) olgan 
m e ro sn in g hajm iga qarab bo'linadi.
VI. 
Jadval. 1. A g a r kim o 'z in i g a ro v g a q o 'y is h yoki b u y u m n i 
beg o n alash tirish g a (5 g u v o h va tarozibon ishtirokida) ahd tuzsa, b u n d a 
aytiladigan s o 'z l a r b uzilm asin.
2. Sitseron. M ajb u riy a tla r to 'g 'r is id a . III. 16: XII jad v a l b o 'y i c h a
ahdni (tuzishda) aytilganlarga yetarli g u v o h lik berilsa, o ' z s o 'z i d a n
tongan ikki b arav ar ja r i m a g a m a hkum .
3. Sitseron. Гор. IV. 23: Yer ulushiga nisbatan egalikni eskirgani 
ikki yilg a (b e lg ila n g a n edi), boshqa barcha b u y u m larg a bir yil.
4. Gay. Institutsiyalari. I. 3. XII ja d v a l q o n u n id a an iq la n g a n edi, 
a g a r o 'z i ustidan erini (u bilan ilgaridan v a sh a b turgani dalili bilan) 
hokim iyatini o 'rn a tilis h in i istam agan ayol, har yili o ' z u y id a n uch 
kecha chiqib ketishi lozim va s h u n d a y tarzda, erining bir y illik (unga) 
x o 'ja y in lig in i uzadi.
247

---