O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Хрестоматия no истории древнего мира. М., 1991. 209-210 стр
P lebeylarning birinchi sesessiyasi va xalq tribunligini
(er. avv. 4 9 4 yil plebeylarni “ M u q a d d a s to q q a ” a n ’anaviy chiqib 
ketishi.) o 'rn a tilish i
Tit Liviy “Shaharga asos solinishidan Rim tarixi. II, 23-24, 32-33
Er.
V asrda p leb eyla r Rim qo 'shinining asosiy qismini tashkil
qilar edilar. Siyosiy huquqsiz bo ‘Igan plebeylar, Rimdan chiqib ketish
va yan gi shahar barpo qilish bilan tahdid qilib, о ‘z huquqlari uchun
kurashdilar. Rimdan plebeylarni ketishi sesessiya'. Rim shahri uchun
jid d iv harbiy xayf-xatar tug Uganda, plebeylar patritsiylarga o'z
talablarini qo ‘yib,
“M uqaddas toqqa " chiqib ketar edilar.
.. .L ekin, bir to m o n d a n , volsklar bilan urush xavfi, b o sh q a to m o n d an
davlat ichida asosan q arz m ajburiyatlari bilan b o g 'liq patritsiy va 
p lebeylar o 'rta s id a g i m u ro sasiz nafrat 
oqibatidagi kelishm ovchilik 
hukm s u r a r e d i. Q o lg an lar b eg o n a у urtlarda h o k im iy at va ozodlik uchun 
kurasha turib, ular ham o ' z h a m y u rtlari-fu q aro lard a asirlikda va zulm
239

---

ostida turibdilar, p le b e y la rn in g o z o d lig i uru sh d a va d u s h m a n la r o 'r ta s id a
tinchiik vaqtidan k o ‘ra k am ro q xavfda, d e b qattiq norozi boMdilar; va 
bu g ‘azablanish har bir lahzada o "z -o ‘zidan portlab ketishga tayyor edi. 
bir odam n i en g baxtsiz ahvoli o ‘t yoqdi. Uni azob-uqubatlari k o ‘rinib 
turgan q a n d a y d ir qariya fo ru m g a ta shlandi; kiyim i loy bilan iflos boMgan 
edi, lining gavdasi y a n a d a ayanchli k o 'rin is h d a edi, oqarib ketganligi va 
ozgMnligi bilan skeletga o ‘x sh a g a n ; o ‘sib ketgan soqol va sochlari uni 
y u z ifodasini y a n a d a y o v v o y i qildi. L ekin s h u n d a y ayanchli holda uni 
tanish m u m k in edi; uni rota kom an d iri boMganini aytdilar, uni boshqa 
harbiy nam u n alari t o ‘g ‘risida esladilar, uni o ‘zi bir necha faxrli ja n g la r
t o kg ‘risida guvohlik beradigan k o ‘kragidagi yaralarni k o 'rsa td i, uni 
o ‘rab turgan o lo m o n xalq yigMnida j u d a o ‘xshash boMgan bu kiyim va 
bad b ash ara k o ‘r i n i s h q a y e r d a n e k a n i n i s o ‘radi, sabin u r u s h id a q a tn a s h ib
q a rz d o r boMgani, dala toptalgani ucluin hosilni y o ‘qotgani, buni ustiga 
yongMn uni uyini y o ‘q qilgani, barcha m ulki o ‘gMrlangani, moli hay d ab
ketilgani va bu v a q td a harbiy ehtiyojlar uchun badal talab qilinganini 
aytdi. F oizlardan o ‘sib ketgan qarz b o sh d a uni ota va bobosini yeridan, 
keyin qolg an m u lk id an m a h ru m qildi, oxirida h asharot kabi qism igacha 
bordi: qarz beruvchi n a faq at uni qullikka oldi, y e r osti ishlariga yubordi 
v a q iy n o q q a duch qildi. Shu bilan birga u y a q in d a olgan zarbalardan 
iz qolgan m o m o ta lo q boMgan yelkasini k o ‘rsatdi. Buni k o ‘rib va uni 
hikoyasini eshitgan xalq baland qichqiriq k o ‘tardi. B u shovqin forum
bilan ch ek lan ib qolm ay, butun shaharga tarqaldi. Kishanli va kishansiz 
qarzd o rlar h a m m a jo y d a n k o ‘chaga yopirilib chiqib, kviritlarni8 himo- 
y a g a chaqirdi. H a m m a jo y d a n isyonchilar o rqasidan ergashishga 
tay y o r kishilar keldi; k o ‘p sonli o lo m o n barch a k o ‘chalar b o 'y i c h a
qichqirib, foru m g a yugurdilar, tasodifan fo ru m d a boMgan senatorlar 
katta x a v fg a d u c h o r boMib, bu o lo m o n g a tushdilar, agarda ko n su llar 
P. Serviliy va Ap. K lav d iy bu isyonni bostirishga shoshilm asalar, u 
qoMlarga erk berishi m u m k in edi. S h u n d a o lo m o n ularga m urojaat qildi 
va o ‘zlarini kishanlari va ayanchli qiy ofalarini k o ‘rsata boshladilar; 
turli jo y la rd a harbiy x iz m a t qilishlari oqibatida, sh u n d ay ayanchli 
ahv o lg a kelib qolganlarini aytdilar. Iltimos qilishdan k o ‘ra, tahdid 
qilib, senatni chaqirishni talab 'qildilar, j a m o a k engashiga o ‘zlari 
rahbarlik qilish va q a ro r qilishga tayyorlanib, K uriyani o ‘rab oldilar.
240

---

Faqat ozgina, tasodifan duch kelgan senatorlarni konstillar to 'p la d ila r; 
boshqalari nafaqat kurivada, forum da ham k o 'rin is h d a n q o ‘rqdilar va 
senatni karn sonligidan hech q an d a y kengash boMishi ham m u m k in
e m a s edi. S h u n d a xalq o 'z in i ustidan m azax qilinib, ish c h o 'z i l m o q d a
d egan qarorga keldi; bu yerga senatorlarni ishtirok etm asligi t a s o d if
em as, qoMqishdan em as, ak sin ch a ishni c h o ‘zish uchun; konsullarni 
o ‘zi sh u b h a siz ularni qash sh o q ahvolini m azax qilib, o ‘zlarini c h etg a 
olm oqdalar. Va ish sh u n g a yaq in ediki, hatto kon su llarn in g yuqori 
unvonlari ham o lo m o n n i g 'a z a b in i ushlab tura olm adi, va nihoyat 
konsullarni o 'z i n im a xavfliroq: p aysalga solishm i yoki borish kerakm i 
bilm ay qoldilar; va nihoyat k o ‘p kishili kuriya yigMni 
boMganda, 
senatorial- ham , k o n su llar ham o ‘zaro k elisha olm adilar: Q a y s a r ta b ia tli 
boMgan A p p iy konsul hokim iyatini ishga solish kerak deb o ‘yladi, 
y u m s h o q ch oralarga moyil boMgan Serviliy koMarilgan xalqni m ajaq lab
tashlash em as, tinchlantirish, x avfsizlantirish m a ’qul d e b hisoblar edi.
Shu orad a boshqa katta tahdid paydo boMdi: latin suvoriylari, volsk- 
lar q o ‘shin bilan shaharni qam al qilishga kelm o q d a, d egan dahshatli 
x a b a r bilan y u g u rib keldilar. Bu x a b a r p atritsiy va p lebeylarga m u tlaq o
q a ra m a -q arsh i t a ’sir qildi: k e lish m o v c h ilik bir davlatni ikki partiyaga 
s h u n d a y boMib tashladi. P lebeylar xu d o p atritsiy lar g ‘ururini jaz o lo v c h i 
boMib k e lm o q d a d e b quvondilar, bir-birlarini q o 's h i n g a y o zilm aslik k a 
undadilar, bitta-bittadan k o 'r a birgalikda oMgan afzalroq, patritsiy lar 
x iz m a t qilaversin, q urollanaversin, faqat o ‘sh a kishilargina urush 
xavfiga duch kelsinlar va un d an foyda k o ‘rsinlar. S h u n in g d ek , ham 
fu q aro lar to m o n id an , ham d u s h m a n la r to m o n id an ikki x avfdan g ‘am ga 
botgan va q o'rqib qolgan senatorial- xalq bilan yaxshi murosa qila oladigan 
Serviliydan shunday katta xavfga qolgan davlatni qutqarishni s o ‘ray 
boshladilar. Shunda konsul senatni tarqatib, xalq yigMniga keldi, bu yerda 
u senat xalqni ahvolini yaxshilash tashvishiga tushgan deb xabar berdi; 
m asalanim uhokam aqilishga katta boMsada, davlatni q is m ito ‘g ‘risida, butun 
davlat uchun q o ‘rqish xalaqit berdi. Ha, dushman deyarli shahar darvozasi 
oldida turganda, urushdan oldin biror narsaga urinish mum kin emas; shu 
bilan birga agarda shu tom ondan qandaydir yengillik boMmaganda edi, 
plebeylar uchun ham, ular va vatan uchun qurol ko'tarishlari faqat mukofot 
olganliklari uchun faxrli boMmas edi, patritsivlar uchun o ‘z fuqarolarini
241

---

o g 'ir ahvoli uchun g 'a m x o 'rlik qilish ko'ngilli ravishda emas. qo'r q u v
ostida bo'lish. patrisiylar uchun ham to 'g 'ri kelm as edi.
U hech kimni Rim fuqarosini kishanda yoki hibsda saqlashni, shu bilan 
uni konsullarda q o 'sh in g a yozilish imkouiyatini y o ‘q qilish va t a ’qiqlash, 
qarorgohda turgan vaqtda harbiyni mulkiga egalik qilish, yoki sotish yoki 
uni bolalari, nevaralarini bezovta qilish edikti bilan o 'z nutqiga ishonishga 
chaqirdi. Bu qaror e ’lon qilinishi bilan, sobiqlar ham shaxsan qo'shinga 
yozildilar, shaharni barcha joylaridan qasam yod qilish uchun forumga 
yugurdilar, uydan qochib chiqqan mahbuslar qaysiki qarz beruvchilardan, 
ularni ushlab turish huquqi tortib olingan edi. Shunday tarzda katta qism 
ftizildi va volsklar bilan urushda, uningjasorati va qunt qilishi boshqalardan 
ajralib turar edi. Konsul qo'shinni dushm anga qarshi qo'ydi va undan 
uncha uzoq b o 'lm a g a n masofaga qarorgoh q u r d i ...
Keyin patritsiylarni q o 's h in tarqatilgan holda, y a n a m axfiy y ig 'i-
lishlar va k e n g a sh la r b oshlanib ketm asin d eg an q o 'r q u v eg allab oldi. 
Va askarlar k onsullarga q a sa m y o d qildilar, (askarlikka) ol ish ni diktator 
qilgan b o 'ls a d a , bu ular uchun hozir ham m a jb u r deb o'y lad ilar, 
ular e k v la r bilan urush harakatlari q ay ta boshlangani bahonasi bilan 
q o 's h in n i s h ah ard an tashqariga olib b o rish g a buyruq berdilar. Bu 
q aror isyonni tezlashtirdi. Va birinchidan aytishlaricha, q a sa m d a n ozod 
bo'lishlari uchun konsullarni o 'ld iris h t o 'g ' r i s i d a s o 'z borgan; lekin 
hech q a n d a y diniy m ajburiyat, jinoyat bilan y o 'q o tilm a s lig in i bilib, 
ular Sitsiniy d eg an kim sani maslahati bilan kon su llarn in g ruxsatisiz 
M u q a d d a s to q q a ketdilar9, bu yerd a hech qanday y o 'lb o s h c h is iz
qarorgohni to 's i q va xan d ak bilan m u sta h k a m la b , (dalalardan) ov q at 
uchun eng kerak I igin i olib, ular bir necha kun tinch turdilar, hech kim 
ularga, ular hech k im g a tegmadilar. S h a h a rd a kuchli v a h im a tarqaldi 
va h ar ikki to m o n n in g vahim asi barchani keskinlikda ushlab turdi, 
o 'z la rin ik i tash lab ketgan p lebeylar patritsiylarni 
q a h r-g 'a z a b id a n
xavfsiradilar, patritsiylar shaharda q o lg a n p lebeylardan q o 'rq d ila r, 
nim adan y ax sh ilik kutishni bilmay, ular qolsinlarm i yoki ketsinlarm i? 
K etgan o lo m o n uzoq vaqt tinch b o 'la d im i? Yana keyin n im a b o 'la d i?
A garda shu vaq td a q a n d a y d ir tashqi urush b o 'Is a ? Bu y e rd a albatta, 
fuqarolarni kelish u v ig a um id qoladi! T o g 'r i m i - n o t o 'g 'r i m i uni qayta 
tiklash kerak. Bu qarorga k o 'ra , pleb ey larg a s o 'z boyligiga ega b o 'lg a n
242

---

va p lebeylarga y o q im li b o 'lg a n , o 'z i p lebeylar ichidan keiib chiqqan 
M en en iy A grippani vositaclii qilib j o 'n a t i s h g a q aro r q ilin d i... O d am
g avdasi a ’zolarini norozi b o 'lg a n lig in i, plebeylarni 
patritsiylarga 
qarshi g 'a z a b la n is h ig a o ’xshatib taqqoslab, u odam larni kayfiyatini 
o 'z g a rtird i. Keyin m u ro sag a kelish t o ’g 'ris id a m u z o k a ra la r boshlandi 
va pleb ey lar q o 'y g a n shartlarga rozilik berildi, ularda o ' z “ d a x ls iz " 1" 
m agistratlari b o 'lis h i kerak, ular konsullarga qarshi y o rd a m berish 
h u q u q ig a ega b o ' I ish lari kerak, patritsiylardan hech kim bu lavozim ni 
egallashi m u m k in emas. S hunday qilib, ikki xalq tribuni CJ.Litsiniy va 
L.AIbin saylandilar. U lar o 'z la r ig a uch o 'rto q larin i sayladilar; ularni 
ichida plebeylarni (M u q a d d a s to q q a) chiqib ketish aybdori Sitsiniy ham
bor edi; q olgan ikkitasi k im lar edi, bu t o 'g 'r i s i d a k elish m o v ch ilik lar 
m avjud. B a ’zilar tasdiqlaydiki, M u q a d d a s t o g 'd a faqat ikki tribun 
say lan g an edi va u yerd a ularn in g daxlsizlik t o 'g 'r is id a g i qonun o 'tk a - 
zilgan edi.