O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Li G uan li h ayot tasviri
(er. a v v 4 0 yil a tro fid a oMgan)
Bu tarixiy m anbada eramizdan avvalgi I asrda X itoy qo'shin-
larining Farg'ona vodiysiga harbiy yu rishlari va erksevar qjdod-
122

---

larim izm ng bosqinchilarga qarshi m ardonavor kurashi balqfsil bayou
t/i/iiiadi.
Li G u a n lin in g kichik singlisi - Li fujen im perator U d in ig yaqin- 
laridan e d i ... Taycliu b o s h q a ru v in in g birinchi y ilid a (er.avv 104 yil) 
lashkarboshi (Li) G u an li D ovon davlatiga, qaram qabilalardan olti 
m ing o tliqlar va X ito y n in g turli v iloyatlaridan bir ne c h a o ‘n m in g
hekorchi yoshlarni olib bordi. U Ershi shahriga ajoyib otlar uchun bordi, 
shundan key in ch alik Ershi lashkarboshisi ... laqabini oldi. Q o 's h in
g 'a r b d a Y anshuydan o 'td i. Q o 's h i n y o 'l i o 'tg a n kichik davlatlar, 
m ustahkam landilar, o 'z la rin i h im o y a qildilar, unga o zu q a berishni 
istamadilar. (Li) G uanli qam al qildi, lekin h a m m a v aq t ham shaharni 
egallay olm adi. A g a r hujum m uvafaq q iy atli chiqsa, u ozuqa topar, 
agar birdan shaharni eg allay o lm a sa , sh u n d a bir nech kundan keyin 
ketar edi. U Yuychen shahriga yaqinlashdi. Shu vaq tg a kelib, ochlikdan 
bir necha m in g j a n g c h i safdan chiqdi. Yuychen h u ju m n i qaytardi. Li 
G u an lid a ju d a k o 'p o 'l g a n f a r va y arad o rlar bo r edi.
L ash k arb o sh i ahvolni m u h o k a m a qilish uchun yaqinlarini ken- 
gashga chaqirdi: q o 's h i n Y uych en g ach a yetib keldi, lekin uni egallay 
olm adi. Q a n d a y qilib, u p o y tax tg ach a borishi m u m k in ? O rq a g a qay- 
tishga q aro r qilindi.
Yurish ikki yil d a v o m etdi, D u n x u a n g a c h a har o 'n t a askardan bir 
yoki ikki a sk ar yetib bordi. Li G uanli im peratorga m a ’lum ot bilan elchi 
yubordi, u n d a x a b a r qildi “y o 'l uzoq, k o 'p ho ld a biz o ziq -o v q a t yetarli 
e m aslig id an qiynaldik. A s k a r l a r j a n g d a halok b o 'lm a d i, ochlikdan o'ld i. 
Dovon shahrini egallash uch u n o d a m la r yetarli em as. M e n vaqtinchalik 
yurishni t o 'x ta tm o q c h im a n , k o 'p q o 's h in to 'p la b , yu rish n i y an g id an
boshlash kerak.
B u n d a y x a b a ria r im peratorning jah lin i chiqardi. U xabarchini 
Yuymin za sta v a sig a y u b o rd i va q o 's h in n i y o ' 1 ini t o 's i s h
va kim 
askarlar bilan z astav ag a kirishga j u r ’at etsa, o 'ld ir is h g a buyruq berdi. 
L ashkarboshi im p erato rn in g qahri kelishidan q o 'r q d i v a D u n x u a n g a
qarorgoh qurdi.
O ' s h a yil y o z d a x u n n la r bilan j a n g d a y ig irm a m in g d a n k o 'p ro q
q o 's h in h a lo k b o 'I d i ...z o d a g o n va a m ald o rlar im peratorga D o v o n g a 
ek sp ed itsiy an i tu gatishni va barcha kuchlarni x u n n la rg a qarshi
123

---

tashlashni m a sla h a t berdilar, lekin im perator D o v o n g a qarshi q o ‘shin 
y u b o rib boMgan edi va a g a r u bu kichik davlatni y e n g a olm asa, Dasya 
kabi katta m a m la k a tla r X itoyni m en sim a y q o ‘y a r edilar, shunda 
d o v o n d a n ajoyib otlarni olib boMmay qoladi. L untay shahrida U su n lar 
xan elchilariga a z o b beradilar, boshqa barcha d avlarlar X itoyning 
ustidan kula boshlaydi. Va u D o v o n g a y urish e ’lon qildi.
. . . I m p e r a to r jin o y a tc h ila r n i afv qildi va ularni q o ‘riq c h ila rsifa tid a
yubo rd i. U tayinsiz y o s h la r va chegara otliqlarni to 'p la d i. D u nxuandan 
bir yildan k o 'p r o q o 'tg a n d a , shaxsiy zam b ilk a sh va xizm atkorlarni 
hisobga o lm ag an d a, oltm ish m in g kishi y u ris h g a chiqdi. U lar bilan 
y u z m in g h o 'k iz , o ‘ttiz m in g ot, o ‘ng m in g la b eshak va tuya bo r edi. 
Q o 's h i n n i n g oziq-ovqat, qurol va askarlar bilan t a ’m inlanishi ju d a
yu q o ri edi. B utun O s m o n m am lak ati D o v o n g a yurish t o ‘g ‘risida 
ov o z a la r ta rqatib h a y a jo n g a tu sh d i...
D ovon shahrida q u d u q l a r y o 'q edi, suvni sh a h a r ortidagi daryodan 
olib kelar edilar. Sh u n in g uchun, q o ‘shin bilan s u g ‘orish ustalarini 
j o ‘natdi!ar ular shah ard an suvni chetlashtirishlari, d evor ortidan o 'r a
qazishlari z a ru r edi. S zy u sy u an va Chjani shah arlarid an sh im o lg a o ‘n 
sak k iz m in g sovutlilarni S zy u sy u an g a h im o y a sifatida, Szyusyuan 
S yutu q a l ’alati qurilishi uch u n yubordi lar. Yetti daraja jin o y ati b o 'y ic h a
hukm qilin g an larn in g barchasini Ershi q o 's h in i uchun o zu q a tashishga 
yubordilar. D u n x u a n g a c h a y u k tashiydigan o d a m la r va jin o y a tc h ila r 
c h o 'z ilib ketdi. D o v o n olin g an d an so 'n g , y ax sh i otlarni tanlash uchun 
ot o 'r g a tu v c h ila rd a n ikkitasini boshliqlikka k o 'ta r d ila r va Ershi ikkinchi 
m arta y u rish g a j o 'n a d i . Q o 's h i n o 'tg a n k o 'p g i n a kichik davlatlar uchun 
o z u q a chiqardilar. L e k in L untay shahri taslim b o 'lm a d i. B ir necha 
kun d an keyin uni qam al qilib tashladilar. Bu y e rd a n D o v o n g a c h a tinch 
bordilar. O 't t i z m in g a s k a r yetib bordi. D o v o n d a n q o 's h in chiqdi va 
x a n askarlariga hujum qildi. Lekin ular ham o 'q c h ila r id a n yengildilar. 
S h u n d a dov o n lik lar shaharni m u d o faa qilishga kirishdilar. Ershi Yuycen 
s hahriga hujum qilishni o 'y la d i, lekin D ovon qam alini kechiktirishdan 
v a shu bilan raqibni q a n d a y d ir hiylaga m a jb u r qilishdan ch o 'c h id i. U 
D o v o n g a y a q in keldi va s h ah ard an suvni chetlashtirdi.
Suvdan m a h ru m b o 'lis h aholiga katta a z o b la r keltirdi. Shaharni 
q am al qilish va h u ju m lar 4 0 kundan k o 'p r o q d a v o m etdi. D o v o n n in g
124

---

z o d a g o n la rd a n biri t a k lif qildi “ K n y az U m i f ajoyib otlarni yashirdi va 
Xan elchisini oMdirdi. A g a r biz knyazni oMdirsak, ajoyib otlarni bersak 
xan q o ‘shini qam alni tu gatadi. A g ar u qam alni tugatsa. hali oMishgacha 
j a n g qilishga u lg u ra m iz ” . B archa z o d a g o n la r bu fikrni t o ‘g ‘ri deb 
topdilar. birgalikda kny azn i oMdirdilar. B u vaqtda tashqi d e v o r buzilgan 
edi va z o d a g o n l a r n i n g e n g j a s u r boshligM S zyan Mi as iro lin d i. S haharda 
(Li G uanli q o ‘shinini ichki sh ah arg a bostirib kelishdan xavfsiradilar va 
k e n g ash d an keyin u n g a ) x a b a r b erdilar “ X anlar D o v o n g a knyaz U m u
u ch u n hujum qildilar. Biz lashkarboshi E rshiga k n v a z n in g boshi bilan 
kelish ish g a elchi j o ‘n atam iz; x a n la r bizga b o sh q a h ujum qilmasinlar, 
biz q an d a y otlarni istasangiz b eram iz va q o ‘shinni oziq- ovqat bilan 
t a ’m in lay m iz. A g a r rozi boMmasangiz biz barch a otlarni y o ‘q qilam iz 
va K an szy u y d an y o rd a m o lam iz; sh u n d a biz ichki sh ah ard a u rusham iz 
k a n sz y u y esa sizga tash q arid an hujum qiladi. Q a n d a y yoMni tanlaysiz 
bizga x a b a r b erin g ” . Bu vaqtda k a n sz y u y la r kutib turdilar. Xan askarlari 
hali kuchli ekanini k o ‘rib, ular y a q in la sh ish g a botina olmadilar.
Ershi bildiki, sh ah ard a sir olingan xitoyliklardan quduq qazishni 
o ‘rgandilar va u y e rd a o ziq -o v q a t k o ‘p. Q o ‘shin bu y e rg a bosh aybdor- 
k n y a z U m u n i ja z o la s h uch u n keldi. Endi jitio y a tc h in in g boshini unga 
keltirdilar. A g a r u larning taklifiga u rozi boMmasa, ular jo n i boricha 
o 'z la rin i him oya qiladi. S h u n d a xan ask arlarin in g charchashini 
k o n sz y u y la r kutib turadi, dovonliklarni qutq arish g a keladilar va 
q o 's h in i y a n c h ib tashlanadi. B archa harbiy bosh liq lar Ershi bilan rozi 
boMdilar va D ovon bilan s h a rtn o m a qabul qilindi.
X ito y lik lar o ‘zlariga eng yaxshilarini tanlab olishlari uchun shahar 
otlarni hozirladi va q o 's h in t a ’m inoti uchun k o ‘p o z u q a berdi. Xan 
q o ‘shini bir necha o ‘nlab eng yaxshi otlardan uch m in g d a n k o ‘proq 
aygMrlar va o ‘rta va y o m o n la rd a n biyalardan tan lab oldi. Ershi D o v o n ­
ga k n y az qilib, z o d a g o n M o tsay n i q o ‘ydi, u ilgari xitoyliklarga yaxshi 
m u n o s a b a td a boMgan edi, u bilan ittifoq tuzdi va q o ‘shinni olib chiqdi. 
S h u n d ay qilib, o xir-oqibatda q o ‘shin ichki shaharga kirm adi. Q o 'sh in n i 
orq a g a qaytarib, Ershi D u n x u a n g a g ‘arbdan y o ‘naldi. U n d a odam lar 
k o ‘p edi va u ning yoMidagi d a v la tla r b o q a olm as edilar. (Li Guanli) uni 
ja n u b iy va sh im o liy yoMlar b o 'y ic h a j o ‘naydigan bir n e c h a qismlarga 
boMdi.
125

---

M in g d a n ortiq o d a m harbiy boshliqlar van S h e n ’shen, G u X un- 
lu, Xu C h u n g o bilan birga Y u y c h e n g a c h a alo h id a yurdilar. S haharlar 
ulardan o 'z la rin i h im o y a qildilar v a ozuqa berishni istamadilar.
Van S h e n sh e n bosh q o ‘shindan 200 liga uzoq ketdi. U m a g 'ru rla n d i 
va d u sh m an n i m e n s im a y Y uychenga h ujum qilishga shoshildi, lekin 
shaharda u ning q o 's h i kam ligini bilib oldilar. T ongda uch m ing odam
unga hujum qildi. Van S h e n ’shenni va bosh q alarn i o'ldirdilar. F aq at bir 
necha odam tirik qoldi, ular Ershi q o 's h in i g a c h a yetib bordilar.
Lash k arb o sh i harbiy boshliq S h an g u an S zega Y uychenga hujum
qilishga b uyruq berdi. S hahar yengildi. U n in g knyazi K an sz y u y g a
qochib ketdi. S h a n g u a n Sze uni K a n sz y u y g a c h a ta ’qib qilib bordi. 
U yerda x ito y lik lar D ovonni to r-m o r q ilganini va Y uychenga qarshi 
chiqqanini esh itg an edilar; sh uning uchun knyazni xitoyliklarga berdilar. 
Shanguan Sze 4 otliqqa knyazni bogMashni va q o 'riq c h i ostida bosh 
lashkarboshiga y etk azish n i buyirdi. YoMda bu 4 otliq y u ychenliklarni 
y o m o n k o ‘rishlari, asir tufayli m uhim ishlardan chetda q olayotganlari 
t o ‘g ‘risida suhbatlashdilar. Ular uni oM dirmoqchi boMdilar, lekin hech 
kim birinchi boMib z arb a berishga botinm adi. Shunda S h a n g u y d a n
boMgan otliq C h ja o Di qilichni su g 'u rib , k nyazni chopib tashladi. Ular 
la shkarboshiga yetib olishga shoshildilar.
D astlab u n g a aytdilar keyin im peratorga xab ar berdilar, h am d a 
usun qabilalariga elchi j o ‘natdilar. D o v o n g a qarshi katta q o 's h i n
c h iq q a n d a u su n la r ikki m in g otliqni yubordilar. Lekin qaysi to m o n g a
q o ‘shilishni b ilm a d ila r va j a n g qilishni istamadilar. Ershi q o ‘shini 
orqaga y urish qilg an d a, u n in g yoMiga kichik davlatlarning knyazlari 
D ovonni y e n g ilg a n in i eshitib. q o ‘shin bilan birga xiroj toMash va 
imperatorni k o ‘rish uch u n o ‘z o ‘gMllari va kichik ukalarini yubordilar. 
U lar g aro v g a olindilar.
Yuyning z a sta v a sig a o ‘n m in g k ishidan k o ‘proq odam va o 'n
m ingdan k o ‘proq otlar kirdi. O rq ag a q ay tish d a ular ochlikdan qiy- 
nalm ad ilar va j a n g d a g i y o ‘qotishlar u ncha katta boMmadi, lekin och- 
k o ‘z a s k a rb o sh ila r va kotiblar askarlarni y a x sh i k o ‘rm as edilar, ularga 
chigirtka kabi tash la n d ila r va sh uning u ch u n oMganlar k o ‘p boMdi. 
Bu o 'n m in g li uzun lik d ag i yurish uchun im p erato r ularning b archa 
jinoyatlarini kechirdi. U buyruq berdi; " X u n n l a r uzoq vaqt b izg a
126

---

zarar keltirdilar v a ular sahro s h im o lig a k o ‘chgan b o 'lsalard a, boshqa 
davlatlar bilan ittifoq tu zd ilar...
L ashkarboshi Ershi (Li) G uanli g ‘arb knyazi m artab asig a k o'tardi, 
sakkiz m in g oiladan fo y d a la n ish g a berdi.
K n y a z Y uychenni c h o p ib tashlagan otliq C hjao Dini Sinchji knyazi 
martabasi bilan ta qdirladi. K atta harbiy xizm atlari uchun sardor C hjao 
Shini a m a ld o r m artab asig a, d u sh m a n hududi ichkarisiga botirlik 
bilan kirgan S h a n g u a n Szeni dav lat m ulklari nazoratchisi lavozim iga 
k o ‘tardi. T aktikada o ‘zini k o ‘rsatgan Li C h en n i Shandan viloyati hokim i 
etib tayinladi. H arbiy boshliqlardan 3 tasi am a ld o rla r lavozim larini 
oldilar, y u z d a n ortiq к ish i - k n y az u n v o n i va ikki m ingdan g ‘alla ish 
haqi bilan v ilo y at ho k im i, m ingdan oitiq kishi m ingdan k am roq ish haqi 
bilan (lav o zim lar) oldilar. K o ‘ngillilar u la r kutgandan k o ‘ra kattaroq 
m a n s a b la r oldilar, kim m a h k u m sifatida y u rish g a borgan b o ‘lsa, harbiy 
xizm atlari uchun ulardan barcha jin o v a tla ri olib tashlandi. H ar bir 
askarga qirq m in g tan g a g a c h a hadya qildilar. U lar D o vonga ikki marta 
yurish q ildilar va yurishni t o ‘rt yil ichida tugatdilar.
O ' n bir y ild a n keyin C h je n x e b o s h q a ru v in in g uchinchi y ilid a (er. 
avv. 90 yil) Ershi y a n a U y u a n g a x u n la rg a hujum qilish uchun 75 m ing 
otliq bilan chiqdi. U C h jisz y u y daryosi orqali o ‘tdi, lekin un in g askarlari 
y engilib, x u n n la rg a taslim b o ‘ldi, unin g o ‘zi ularning y o 'lb o s h c h is i 
t o m o n id a n o ‘ldirildi. Bu haqda x u n n la r hayoti tasvirida aytiladi.
127

---