O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

/. 
Pala - Xett davlati asosart uch qismdan iborat ho Igan. Xettlar viloyati
(Xatti) Liiviya va Pata mamlakati.
2. Artsava 
Kichik Osiyoningjam thi-g ‘arhidagi mamlakat
3. Xippara - atama kelih chiqishi ho 'yicha jam oan i yoki qishloqni xettcha
atali.ihi hilan hog 'langan.
X a t t u s i l i
HI 
t a r j i m a y i h o li
X ett podsh osi Xattusili 111 tarjim ayi holi (er.avv. XIII asr) Qadim gi
X ett davlati va ja m iy a ti to ‘g 'risida qim m atli tarixiy manha hisoblanadi.
M atnda yan gi X ett davri siyosiy hayotining o'zig a
л
os tomonlari,
taxt uchun kurashlar to'g'risida m a ’lumot heriladi. Main olim Tetse
tomonidan о 'qib tahlil qilingan.
(1§) S h u n d ay deydi Tabarna Xattusili b u y u k podsho, Xatti m a m ­
lakati podshosi, Xatti m am lak ati podshosi M u r s i l i l n i n g o ‘gli buyuk 
podsho, Xatti m a m la k a ti podshosi S u p p ilu liu m 2 ning nevarasi, Q u ssa r 
podshosi X attusili3 nin g avlodi.
(2§) M e n Ishtarning ilohiy hokim iyati t o ‘g ‘risida g a p ira m a n 4. Ha, 
u t o ‘g ‘risida insoniyat eshitsin va kelajakda q u y o sh im xudolari orasida, 
o ‘g ‘lim, nevaram va q u y o sh im avlodi o ‘rtasida Ishtarga h u rm at boMadi.
(3§) M e n in g otam M ursili bizni - t o ‘rt bolani d u n y o g a keltirdi:
90

---

X alpasuli. M uvatalli, X attusili va qiz. U larn in g barchasi ichida m en eng 
kenjasi edim va men hali bola va o tb o q a r boMganimda, Ishtar m abudam
otam g a tu s h s vositasida M uvatallini y u b o rd i (aytdi): “ Xattusili yillari 
qisqa: u y a sh a y olm aydi. Uni m e n g a ber va u m e n in g kohinim boMadi. 
Va shunda u yash ay d i". Va otam hali bola boMgan meni olib. m a ’buda 
xiz m atiga berdi. Va x u d o g a kohin sifatida xizm at qilib m en qurbonliklar 
keltirdim. Va Ishtar, m e n in g egam qoMlarida ezgulikni k o 'rd im . Ishtar 
m ening egam qoMimdan ushladi va u m e n g a o ‘zi ilohiy hokim iyatini 
k o ‘rsatdi.
(4§) 
O tam iloh boMdi (vafot qildi) va a k am M uvatalli otamni 
taxtiga o ‘tirdi, men akam o ldiga harbiy boshliq boMdim. Va akam 
meni m e sh e d ila r ustidan boshliq qildi va m e n g a b o sh q a ru v g a Yuqori 
m am lakatni berdi. Va Yuqori m anilakatni m en b oshqardim . M endan 
oldin uni A rm ad atta, Tsidini o'gMi boshqardi. M a 'b u d a lshtarni m enga 
homiyligi tufayli akam M uvatalli meni yaxshi koMdi; o d a m la r m en in g
egam lshtarni em g an hom iyligi va meni akam yaxshi k o ‘rishini k o ‘rib 
m enga hasad qila boshladilar. Va A rm ad atta, Tsidini o ‘gMi, keyin 
boshqa o d a m la r m e n g a qarshi fisq-fujur qila boshladilar. U la r m en g a 
yovuzlik tiladilar va akam M uvatalli meni parch in lash g a hukm q ild i... 
M ening d u sh m a n la rim n i, m e n g a hasad q ilganlarni Ishtar, m e n in g egam , 
qoMimga berdi va m en ularni toMa y o ‘q qildim.
(5§) A kam Muvatalli gap nimadaligini va m enda hech qanday ayb 
qolm aganini k o ‘rgach, u meni q ay ta rib o ld i.U qoMimga Xatti mamlakatlari 
piyodalari va j a n g aravalarini berdi va m en Xatti m am lakatining piyoda 
(q o ‘shinlari v a j a n g aravalari ustidan boshliq boMdim...
( 9 § ) ...M is r d a n qaytish yoMida boMganimda, m en m a ’bu d ag a 
qurbonlik qilish uchun L avasantiga j o ‘nadim va m a ’bu d ag a ibodat 
qildim. Va m a ’b u d a n in g amri b o ‘y ic h a m en x otinlikka P u d u x e p u , kohin 
1’entipsarri qizini oldim . Va biz n ik o h g a kirdik, iloh bizga er-xotinlik 
m uhabbatini berdi. Va biz o ‘gMllar va qizlarni d u n y o g a keltird ik ...
(1 ()§)... [Va akam vafot q i l d i ] . . . S hu v aqtda akam nin g hali q onuniy 
o'gMi boMmagani uchun m en U rx ite ssu p a n in g ikkinchi xotini o"glini 
oldim va uni [Xa] tti [m am lakati] h u k m d o ri qilib q o ‘yd im va barcha 
q o ‘shinni u n in g qoMiga berdim. Va Xatti m a m la k a tla rid a u b u yuk 
podsho boMdi. M en esa X a k p isse v ilo y atig a podsho boMdim ...
91

---

(11§) U rx ite ssu p a m a ’b u d an in g m enga sh u n d ay m uhabbatini 
k o ‘rganda, u hasad qila boshladi. U m enga qarshi fisq-fasod qila 
boshladi. U b a rc h a fuqarolarim ni tortib oldi va S a m u x u 6 m a ’b u d a Ishtar 
e ’tiqodi m arkazi shahrini m en d an tortib old i... U m en d an X akpissu va 
N e rik u n i oldi. Va sh u n d a m en unga b o ‘y s u n m a y q o 'y d im va m en unga 
qarshi u n ish a bo sh lad im . Lekin qachonki men 
11
bilan d u sh m a n lik qila 
b o s h la g a n im d a m eni b u l g ‘a y d ig a n 7 m u q ad d as hech narsa q ilm adim .
(1 2 § )... M e n sh u n d a Ishtarning ilohiy h okim iyatini uning k o ‘p 
sonli k o l rinishlarida k o 'rd im . 0 ‘shanda ilgari vaqtlarda u Urxi- 
tessupani n a z a rd a n q o ld irm a g a n edi, (endi) bu q o ‘radagi e h o ‘chqadek 
uni S a m u x e s h ah rig a qam ad i. (X ettlarning shim oliy q o ‘shinlari Xett 
s h aharlariga bosqin qilib turgan) ilgari men bilan y o v la sh g a n kaska 
qabilasi od am lari endi m eni q o ‘llab-quvvatladilar.8 Va barch a Xattusi 
meni q o ‘llab quvvatladi. Lekin ak a m g a t o ‘ la h u rm a t bilan m en (unga) 
hech n im a q ilm a d im 9. Va m e n S am uxi shahridan orq ag a U rx itessu p u
bilan birga q ay td im va uni asir sifatida olib k e ld im ...
(13§) M e n sh a h z o d a ed im , bosh m eshedi boMdim. K eyin m en 
m e sh e d ila r ustidan b o sh la b X a k p issa podshosi b o ‘ldim. K e y in men, 
X ak p issa p o d sh o si, buy u k p o d sh o boMdim. Shu bilan birga, m a ’bu d am
Ishtar meni h asad ch ilarim d u s h m a n la r va sud b o ‘y ich a raqiblar qoMiga 
b e rd i... Va Ishtar m e n in g egam m e n g a Xatti m am lak ati ustidan 
p odsholik h o k im iy atin i berdi va m en buy u k p o d sh o boMdim.