O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Svetoniy Yuliy Sezar to ‘g ‘risida
G ay Svetoniy Trankvill "Ilohiy Yuliy
”
G ay Svetoniy Trankvill (70
- 
160 yillar) advokat, im perator
A drianning kotibi, "O'n ikki Sezarlar hayoti ta s v ir i” asarini yozib,
bu asarda Sezardan Dom isiangacha bo ‘Igan im peratoriar tarjim ai
holini yozdi.
45. Aytishlaricha, u baland bo ‘ у I i edi, o q t a n l i , yaxshi shakllangan, 
yuzi sal to 'la ro q , k o 'z la ri qora, jo n li, ajoyib s o g ‘lig ‘i bilan ajraiib 
turar edi: hayotini oxirida u n g a q o ‘qqisdan x u sh d a n ketish, tungi 
q o 'r q u v la r yopirildi ... (2) O 'z i n i badan parvarishi bilan j u d a ham 
sin ch k o v lik bilan s h u g 'u llan d i ...
54. 
B eg ’arazlikni u na harbiy, nafu q aro lik lavozimlarida ko‘rsatdi. 
Ispaniyada prokonsul b o 'lg a n id a ... tilanchi kabi ittifoqchilardan o 'z
qarzlarini to'lashga pul so'radi, luzitanlarda bir necha shaharlarni, ular 
uni talablariga rozi bo'lsalarda va uni oldiga darvozalarini ochgan 
bo'lsalarda, urushdagidek talon- taloj qildi. (2) Galliyada tortiqlar to'la 
bo'lgan ziyoratgoh xudolarni ibodatxonalarini 
ship - shiydom qildi, 
shaharlarni jazolashdan ko'ra, o'lja olish uchun talon - taroj qildi. A na 
shundan unda shuncha oltin to'p lanib qoldiki, u oltinni Italiya va pro- 
vinsiyalarda og'irligi bo'y icha funt uch m ing sestersiydan sotdi. (3). 
Birinchi konsulligi davrida u Kapitoliy ibodatxonasidan, o'rn ig a shuncha 
tilla suvi yuritilgan mis qo'yib, uch m ing sestersiy oltinni o'g 'irladi. U 
ittifoqlar va podsholiklar bilan savdo qildi: u birgina Ptolemeydan1 o'z i 
va Pom pey uchun olti m ing sestersiy atrofida oldi. Oqibatda ochiqdan 
- o c h i q talonchilik va sx'yatatstva4 unga fuqarolik umshlari xarajatlarini, 
zafarlarv a tomoshalarni sarflarini chiqarish im koniyatini berdi.
278

---

55. 
C hiroyli s o ’zlash va harbiy s a n 'a td a , u ularni bilim donlaridan 
kam b o 'lm a g a n shuhrat q o z o n d i...
57. Q urol va otni mahor&t bilan egalladi, uni chidam ligi 
har 
q an d a y n arsadan o sh ib tushdi. Yurishda u q o 's h in n i oldida yurdi, 
odatda piyoda, b a ’zida otda, issiqqa ham , yomgMrga ham qaram ay, 
bosh kiyim siz, eng uzoq o ‘tishlarni ham , u k o 'z k o ‘rm agan tezlikda. 
yengilgina am a lg a o sh irar e d i... Dary'olarni suzib, yoki shishirilgan 
m e sh la r y o rd a m i bilan o ‘tar edi, sh u n in g uchun k o ‘pin ch a o ‘zi 
t o ‘g ‘risidagi x a b a rch ilard an ham o ’zib o ‘t a r e d i .
58. ...IJ hech q ac h o n q o ‘shinni pistirm a uchun qulay boMgan 
yoMdan olib b o rm as, jo y n i oldin razv ed k a qilm asdan ...
59. Hech q a c h o n , hech qan d ay g ‘ayritabiiy k u c h la ru n i belgilangan 
tadbirni a m a lg a oshirishni qold irish yoki b o sh q a vaqtga k o ‘chirishga 
m ajb u r qila o lm a s edi...
60. J a n g g a u nafaqat h isob-kitob b o ‘y ic h a em as, balki hodisa 
b o ‘y ich a 
k o ‘pin ch a birdan oMishdan keyin, b a ’zida o b -h av o eng 
shafqatsiz paytda, q ac h o n u n d an buni k u tm ag an paytlarda kirishdi —
62. A g a rd a uni q o ‘shini ch ek in a boshlasa, uni bir o ‘zi k o ‘pincha 
q o ch ay o tg an larn i o ld ig a chiqib, tartib o ‘rnatar edi ...
65. Askarlarni u axloqi, urugM va boyligi uchun emas, faqat 
dovyura+Jigi 
uchun qad rlar edi; ular bilan 
m u o m a la d a
bir xilda 
talabchan va y u m s h o q boMar edi...
67. A skarlarni qilm ishlariga u h a m m a v a k o ‘p ham e ’tib o r ber- 
m as va h a m m a v aq t q oidaga k o ‘ra ja z o la m a s edi. Q o c h o q la r va 
g ‘alayonchilarni t a ’qib qilib shafqatsiz j a z o la r e d i... (2) YigMnlarda 
ularga “ a sk arlar” d e b em as, “safdoshlar! “ d e b m u ro jaat qilar e d i...
68. Bularni barch asi bilan u askarlardan siyrak sadoqat va botir- 
likka erishar edi.
76. Biroq bularni barchasini uni s o ‘zi va boshqa turdagi ishi bosib 
ketadi: hatto shuning uchun u h o k im iy a tn i suiste’mol qilishda a y b d o r v a
shu qilmishlari uchun oMdirildi deb hisoblaydilar. Kami qolganidek, u 
har qanday m e ’yordan chiqib, unvonlarni qabul qildi: umrbod konsullik, 
um rbod diktaturani, axloqqa vasiylik, keyin im perator nomi, vatan otasi 
unvoni, podsholar haykallari o ‘rtasida haykal, teatrda baland joy, u 
hatto inson m e ’yorlaridan oshib ketadigan o ‘z sharafiga qarorlar qabul
279

---

qildi: s e n a t v a s u d d a oltin kreslo. sirk nam oyishlarida m uqaddas arava 
va taxtiravon, ibodatxonalar qurbonlik joylari. xudolar bilan b irq a to rd a
haykallar, xudolarga ovqat qilinadigan joy, kohinlar, yangi luperklar', 
uni ismi bilan oyni aytilishi; bu barcha unvonlarni u shaxsan o'z ini 
o 'zboshim chaligi bilan oldi va tarqatdi.
78. U m an a bu qilm ishi bilan en g katta va halokatli nafratni 
o 'z ig a qaratdi. K o 'p g in a o liy f a x r i y qarorlarni unga taqdim qilm oqchi 
boMgan, to ‘ la tarkibda kelgan senatorlarni 
u Venera6 ibodatxonasi 
oldida o 'tirib qabul qildi ...
79. O 'z i n i ochiq m ensim asligi bilan senatni cheksiz haqorat qilib, 
u bunga b o sh q a qilm ishini q o ‘shdi. B ir kuni u Latin o 'y in la rid a n
q urbonlikdan qaytib 
kelayotganda, 
xalqni misli 
k o 'rin m a g a n
qarsaklari orasid a o lo m o n ichidan q a n d a y d ir odam uni boshiga oq 
lenta bilan o 'r a lg a n lavr gulcham barini kiy gizdi. Lekin x alq tribun lari 
Epidiy M arull va Sezetiy Flav g u lc h a m b a rd a n
lentani 
yulishini, 
bu odam ni 
q a m o q q a
ta shlashga b uyruq berdilar. 
S ezar 
podsho 
hokim iyatiga ishora m uvaffaqiyat q o z o n m a g a n i uch u n m i, yoki uni 
g apiga q a ra g a n d a , undan 
o 'z i bosh 
tortgarti 
sharafidan m ah ru m
q ilinganidanm i, tribunlarga qattiq xay fsan berib, ularni vazifasidan 
m ah ru m qildi. (2) Lekin shu vaqtdan u bir kuni uni po d sh o deb 
u lu g 'la g a n p leb ey g a '‘Sezarm an, po d sh o e m a s m a n ” deb ja v o b berish iga 
q aram asd an , o 'z i d a n po d sh o u n v o n ig a intilish sharm andaligini olib 
tasblav olm adi, b o sh q a safar L u p erk a liy d a rostral trib u n a 7 oldida 
konsul A n to n iy unga bir necha m arta tojni kiydirishga uringanda, 
u undan bosh tortdi va K apitoliyga, Y upiter ibodatxonasiga qaytarib 
yubordi. (3) B u n in g ustiga, tez-tez m i s h - m i s h l a r tarqaldi, g o 'y o k i u 
Isk an d ariy ag a yo k i Ilionga k o 'c h i b o 'tis h niyatida va u yerga barcha 
d avlat vositalarini 
k o 'c h irm o q c h i, 
Italiyani harbiylar o l i s h ' b i l a n
holsizlantirib, R im d a boshqaruvni d o 's tla rig a . va senatning yaqindagi 
kengashida k v in d e s e m v ir3 Lusiy Kota Sezarni po d sh o deb e ’lon qilishi 
taklifini kiritadi, chunki bashorat k ito b la rid a 9, parfiyaliklarni faqat 
p o d sh o yen g ish i m u m k in deb yozilgan.
80. B u fitn a c h ila rn i bu nday t a k l i f g a o v o z b e r i s h g a t o 'g ' r i kelm asligi 
uchun o 'y la n g a n harakatni tezlashtirishga m a jb u r qildi. U y e r va 
bu yerlarda ikki - uch kishi u chrashgan m axfiy y i g 'i n l a r b o 'ld i, endi
280

---

h a m m a si birga q o ‘shildi. Xalq ham davlatdagi a h voldan xursan d
e m a s edi: yashirin va ochiq y a k k a h o k im lik d a n norozi bo'ldilar, u 
xalosk'orlarni qidirdi.
(4) U n g a qarshi fitnaga oltm ishdan k o ‘p kishi ishtirok etdi; uning 
boshida G ay Kassiy M ark Brut va Desim Brut turdilar. Boshida ular 
taraddudlandilar, uni qachon u saylovlarda tribunlarni ovoz berishga 
chaqirganda, M ars m aydonida oMdirish kerakmi, ikki guruhga boMinib 
ular uni k o ‘prikdan tashlab yuborib, pastda uni ushlab qolib, pichoq 
urushni istadilar, y o k ite a trg a k iris h vaqtida, yoki M uqaddas y o ‘lda unga 
hujum qilish. Lekin Mart idainsida Pomp.ey kuriyasida senat majlisga 
t o ‘planadi deb e ’lon qilinganda, h a m m a bu vaqt va joyni m a ’qul k o ‘rdi.
82. U o'tirdi va fitnachilar g o ‘yoki uni olqishlash uchun o ‘rab oldi­
lar. Birinchi rolni o 'z ig a olgan Tilliy S im b r shu vaqtni o ‘zida, g o ‘yoki 
iltimos bilan unga yaqinroq keldi va qachon u bosh tortib, unga kutib 
turish ishorasini qilganda, togasini tirsagini yuqorisidan ushlab tortdi. 
Sezar zarb bilan qichqirdi: “ Bu z o ‘ravonlik” — v a bunda K aska orqadan 
t o m o g ‘ini ostidan y arad o r qildi. (2) Sezar Kaskani q o ‘lidan ushlab 
grifell I bilan uradi va sakrab turishga urinadi, lekin ikkinchi zarba uni 
to 'x tatadi. Shunda u h am m a tom ondan unga xanjarlar y o ‘naltirilganini 
ko'rd i, boshiga togasini tashladi va o y o g ‘ini uchigacha o'ralib, m unosib 
yiqilish uchun chap q o ‘li bilan uni qatlarini tizzasidan pastga tushirdi; 
shunday qilib u yig irm a bir zarba yedi, faqat birinchisida hatto qichqiriq 
emas, inqilladi, b a ’zilarni aytishicha, u n g a tashlangan M ark Brutga 
“ Va sen ham m i, meni bolam (“Va sen h am m i, meni b o la n r ’-Sezarni na 
faqat Brutga mehribonligi, balki Brutni Sezar va Serviliya (xotini em as) 
o ‘g ‘li deb hisoblanishiga ishora. Brut Sezarni o ‘g ‘li hisoblanar edi” ) 
deydi. H a m m a qochib ketdi; jonsiz, yotib qoldi uch qul uni qoMlari 
osilganicha zam bilga solib, uyiga olib ketdilar. Shuncha jarohatlardan 
biri, vrach Antistiyaning fikricha, ikkinchisi k o ‘krakga urilgani, uni 
o 'lim ig a sabab b o i g a n . (4) 0 ‘ldirilganni jasad in i fitnachilar Tibrga 
tashlashga c h o g ‘landilar, mulkini niusodara qilish, qonunlarini bekor 
qilish, lekin konsul M ark Antoniy va otliqlar boshlig‘i Lepiddan 
q o ‘rqqanlari uchun bunga botina olmadilar.