o‘quv savolU ri
1. Hujayra shikastlanishini chaqiruvchi sabablar.
2. Hujayra shikastlanishining umumiy mexanizmlari (hujayraga shikastlovchi
agentlarning bevosita, bilvosita ta ’siri).
3. Shikastlangan hujayra junksyasining buzilishi.
4. Hujayra shikastlanishining spetsijik va nospetsifik namoyon bo Tishi.
5. Hujayra ayrim organellalari tuzilishi va Junksiyasining buzilishi.
6. Shikastlovchi ta ’sirlarda hujayra himoya va adaptatsiya mexanizmlari.
Annotatsiya
H u ja y ra s h ik a s tla n is h i p a to g e n o m il b ila n o rg a n iz m o ‘zaro
ta ’sirining birlam chi oqibati, kasallikning elem entar tarkibiy qism i
hisoblanadi.
Hujayra shikastlanishining sabablari:
- fizik omillar: osmotik bosimning o ‘zgarishi; haroratning o‘zgarishi;
mexanik ta’sirlar, ionlovchi, ultrabinafsha, infraqizil va boshqa nurlar ta’siri;
- k im y o v iy o m illa r: z a h a rla n ish c h a q iris h i m u m k in b o ‘lg a n
ekzogen va endogen tok sik m oddalar, d o riv o r p rep a ra tlar ta ’siri;
k is lo ro d v a o k s id la n is h s u b s tr a tla r in in g k o ‘p b o ‘lis h i y o k i
y e tis h m o v c h ilig i; fiz io lo g ik fao l m o d d a la r - m e d ia to r la r n in g
(gistamin, bradikinin va b.) ta’siri;
- biologik omillar: organizmga, hujayraga o‘zlarming toksinlari bilan
ta’sir qiluvchi bakteriyalar, parazitlar, viruslar;
- hujayra shikastlanishida immun jarayonlarining roli;
- hujayra qarishining roli.
Hujayra shikastlanishida asab tizimi trofik funksiyasining buzilishi,
uzoq vaqt harakatsizlik va boshqa om illar muhim ahamiyatga ega.
Hujayra shikastlanishining yuzaga kelishi va umumiy mexanizmlari.
H ujayra sh ik astlan ish i har xil b o ‘lishi m um kin, chunki u har xil
shikastlov chi ag en tlarg a b o g 'liq b o 'lad i. H ujayraga shikastlovchi
om illarning ta ’siri t o 'g 'r i d a n - t o 'g 'r i , bilvosita, bevosita, bavosita
bo'lishi mumkin. Buni ionlovchi radiatsiya misolida kuzatish mumkin.
T o 'g 'r i d a n - t o 'g 'r i t a ’s ir bu - ra d ia ts ia n in g to 'q im a m o d d asi
molekulasiga ta’siri; bilvosita ta’sir - erituvchi (suv)ning molekulasiga
ta’siri; bavosita ta’sir - nurlangan organizmning nurlanmagan qismiga
neyrogumoral o'zgarishlar orqali ta ’siri.
Hujayra shikastlanganda uning funksiyasi buziladi. Organizmning
ham m a hujayralariga xos bo 'lg an va ixtisoslashgan funksiyalar farq
qilinadi.
Ixtisoslashgan funksiyalar ayrim hujayralargagina xos. M asalan,
asab hujayralariga q o 'z g 'a lis h , signallarni qabul qilish va uzatish;
m ushak to 'q im a si hujayralariga qisqarish jarayoni; endokrin tizim
h ujay ralarig a gorm onlar ishlab chiqarish va h.k. xos. H ujayraning
um um iy funksiyalariga modda alm ashinuvi jarayoni va uning a tro f-
muhit bilan aloqasi; energiya (ATF shaklida) qabul qilish va utilizatsiya
qilish; genetik axborotni saqlash, o 'tk az ish v a uni am alga oshirish;
m oddalar sintezlanishi va hujayra ichi parchalanishlari kiradi.
M o d d a la r a lm a sh in u v i ja ra y o n i va a tro f-m u h it b ilan o 'z a ro
b o g 'liq lik n in g b u z ilis h i, b irin c h id a n h u jay ra tash q i m em b ran asi
shikastlanishi bilan b og'liq: hujayra hajmining kattalashishi, hujayra
n a so sla ri ish in in g b u z ilish i, n a triy va k aliy k o n se n tra tsiy asin in g
o 'zg arish i (hujayra kaliyni y o 'qotadi v a natriy to'playdi) sodir bo'ladi.
Ikkinchidan, hujayra retsep to r apparatining buzilishi bilan b o g 'liq ,
bu hujayralararo o 'z a ro m unosabatlam ing buzilishi (masalan, o 'sm a
h u ja y r a la r id a h u ja y ra o 's i s h i k o n ta k tli to rm o z la n is h in in g
b o ‘lm a s lig i)g a o lib k e la d i. E n e rg iy a h o sil b o 'lis h ja ra y o n in in g
buzilishi m itoxondriyalar shikastlanishi bilan bog'liq: oksidlanish va
fosforlanish bir-biridan ajraladi. Sitoplazm a va yadroda erkin radikalli
jarayonlar yuzaga keladi. Natijada hujayraning hamma komponentlari
- nuklein kislotalari, oqsillar, lipidiar shikastlanadi.
G enetik axborot saqlanishi va о 'tkazilishining buzilishi.
Hujayra
y a d ro s i, u m u m an u n in g m e ’y o riy fu n k siy a q ilis h i, h u ja y ra ishi
k o o rdin atsiy asi, axborot saqlanishi v a hujayra b o 'lin ish id a genetik
m a te ria l u z a tilis h in i t a ’m in la y d i. DNK r e p lik a ts iy a s i, R N K
transkripsiyasi jarayonlari har xil nurlanish, kimyoviy moddalar, viruslar
va b. patogenlar ta’sirida buziladi. M itotik bo'linish davomida har xil
shaklli xromosoma aberratsiyasi (deletsiya, translokatsiya va b.) sodir
bo‘lishi mumkin. Natijada hujayra o‘ladi yoki xavfli o ‘sma hujayrasiga
aylanadi. 0 ‘sma o ‘sishi jarayonida hujayra proiiferatsiyasini nazorat
qiluvchi genlar mutatsiyaga uchraydi. Hujayra shikastlanishi yadroning
bujmayishi - piknoz, yadroning yorilishi - karioreksis, yem irilishi -
kariolizis, yadroning shishishi, har xil kiritm alam ing (glikogen, yog‘,
pigmentlar) paydo bo‘lishi sifatida nam oyon bo‘lishi mumkin; yadro
q o big ‘i v a yadrocha ham o ‘zgaradi. S in tez jaray o n in in g b u z ilish i
g en etik a x b o ro tn i D N K m o le k u la s id a n R N K m o le k u la s ig a
transkripsiya qilinishida, uning translatsiyasining (t-R N K , ribosom a)
b u z ilis h i, p o s ttra n s la ts iy a o ‘z g a ris h la ri (sin te z la n g a n m o le k u la
qism larining ajralishi) va oqsillam ing hujayradan ajralishi shaklida
ifodalanadi. Masalan, difteriya intoksikatsiyasi translatsiyaning buzilishi
natijasida kardiom iotsitlam ing shikastlanishiga, zaharli q o ‘ziqorinlar
bilan z a h arla n ish tran sk rip siy an in g b u z ilish ig a (RN K ferm en ti -
polimeraza shikastlanadi) olib keladi. Hujayrada odatda uchramaydigan
oqsillar (am ilo id va b.)ning paydo b o ‘lish i sintez ja ra y o n la rin in g
buzilishi bilan bog‘liq.
Parchalanish jarayonlarining buzilishi.
M oddalar parchalanishini
amalga oshiruvchi ixtisoslashgan organeilalar lizosomalar hisoblanadi,
ular k o ‘p m iqdorda har xil ferm entlar ushlaydi. L izosom alar ham
hujayra xususiy moddalari va ayrim qismlarini, ham hujayra tomonidan
fago - v a p in o ts ito z ja ra y o n id a y u tilg a n m o d d ala rn i y e m ira d i.
Parchalanish jarayonining buzilishlari uning kamayishi va kuchayishi
sifatid a n am oyon b o ‘ladi. P a rch a lan ish n in g p asay ish i fe rm e n tla r
tiz im in in g n a sliy y o k i o rttirilg a n d e fe k ti b ila n b o g ‘liq . B u n d a
organizm ning yashash qobiliyati b o ‘lm asdan o ‘lishi m um kin yoki
organizm hujayralarida - gepatotsitlar, neyronlar, fibroblastlar v a b.
har xil shakldagi distroflyalar rivojlanadi, oqsil, y o g ‘, karbonsuvli
mahsulotlar, pigmentlar va h.k. to‘planadi. Parchalanishning kuchayishi
hujayra o rg an ellalarid a lip id la r p e ro k sid la n ish in in g o sh ish i bilan
b o g ‘liq . B u liz o so m a la rn in g s h ik a s tla n is h ig a va liz o s o m a l
ferm entlarning ajralishiga olib keladi. Gipoksiya, hujayra ichi pHning
keskin o ‘zgari-shida, nurli va boshqa xil shikastlanishlarda uchraydi.
Hujayra shikastlanishining spetsifik
va
nospetsifik namoyon bo ‘lishi.
Spetsifik shikastlanish shikastlovchi agentlaming xususiyatlari, xossalariga
b o g ‘liq. M asalan , im m unologik ja r o h a t n ish ondagi hujay ra
m em branasining shikastlanishidan boshlanadi. R adiatsion - y adro
tuzilishining buzilishi va erkin radikallar hosil bo‘lishidan boshlanadi.
Sianidlar bilan zaharlanish - nafas fermentlari joylashgan mitoxondriyalar
shikastlanishidan boshlanadi. Tennik jarohatlanish uchun oqsil - lipoid
tuzilmalarining koagulatsiya va denaturatsiyalanishi xos.
H ujayraning n ospetsifik shikastlanishi shikastlovchi agentning
xususiyatiga bog‘liq bo'lm agan um umiy nospetsifik o ‘zgarishlar bilan
nam oyon b o 'la d i. Bularga o q sillar dena-tu ratsiyasi, konform atsion
0
‘zgarish lar, hujayra q o big‘i o ‘tkazuvchanligining buzilishi, shish,
membrana potensialining o ‘zgarishi, hujayradan kaliy ionlarining ajralib
chiqishi, hujayra ichi atsidozi, elektr o ‘tkazuvchanligining oshishi, hujayra
sorbsion xususiyati, shikasdovchi mediatorlaming ko‘payishi va b. kiradi.
Hujayra organellalari tuzilishi va funksiyasining buzilishi quyidagilar:
- m itoxondriyalar shikastlanishi - infeksiya, intoksikatsiyalarda
uchraydi, natijada bo*kish sodir b o 'ladi, u mitoxondriya qobig‘ining
yorilishiga, so‘ng mitoxondriyaning parchalanishiga olib keladi. Bo‘kish
natijasida vakuolalar hosil boMadi, hujayra shakli buziladi. Fermentativ
faollik saqlanishi mumkin;
- lizosomalar shikastlanishi - gidrolitik fermentlaming ajralishi bilan
tavsiflanadi, bu hujayra sitoplazmasining shikastlanishiga va hatto o'lishiga
olib keladi;
- ribosoma va endoplazmatik retikulum shikastlanishi. Asosiy sabablar
infeksiya va intoksikatsiya hisoblanadi. Zaharlovchi moddalar ta’sirida
endoplazmatik to‘rda toksik agentlami zaharsizlantiruvchi yangi ferment
tizimlari hosil bo‘ladi. Endoplazmatik retikulum shikastlanishi quvurchalar,
pufaklar va sistem alar (hovuzchalar)ning yorilishi, endoplazmatik to‘r
konfiguratsiyasining o'zgarishi va ribosomalar sonining kamayishi bilan
tavsiflanadi.
M ashg‘uIotda bajariladigan am aliy ishlar va obzlashtirilishi lozim
bo‘lgan amaliy ko^nikmalar bilan tanishish
I-ish.
Kardiomiotsitlar shikastlanishida membranadagi ionli jarayonlar
rolini o'rganish.
H a ra k a ts iz la n tirilg a n b aqa ta x ta c h a g a qorni y u q o rig a q a ra tib
m a h k a m la n a d i, y u ra k o c h ila d i, e h tiy o tlik b ila n p e rik a rd o lib
tash lan ad i. K im ografda yurak qisqarishining egri ch izig ‘i yoziladi,
s o ‘ng q o r in c h a la r o ld in g i y u z a s ig a s tro fa n tin b ila n h o 'lla n g a n
k ic h k in a p ax ta tam pon i q o ‘y ila d i v a 3 -5 d aq iq adan k e y in yurak
qisqarishi registratsiya qilinadi, yurak qisqarish amplitudasi va tezligi
o 'z g a ris h i kuzatiladi.
2-ish.
Buyrak nekronefrozi gistopreparatida hujayra shikastlanish
belgilarini o ‘rganish.
B u y rak n ekronefrozi g isto p re p a ra tin i o ‘rg an ish d a k o p to k ch a
k a p ilia rla ri b o silg a n h o la td a e k a n lig i, B oum en - S h u m ly an sk iy
q o b ig ‘i o r a lig ‘i k e n g a y g a n lig ig a e 't i b o r q ilin a d i. K a n a lc h a la r
epiteliy hujayralari buzilgan, ularning o ‘m ig a kanalchalar devorini
p u sh ti ra n g go m o g en m assa q o p la g a n . A yrim jo y la r d a e p ite liy
h u jay ra la ri saqlangan. K a n a lch a lar b o ‘s h lig ‘i kengaygan , u lard a
o 'lg a n h u ja y ra la r va nekroz m a h s u lo tla ri k o ‘p. K u z a tish la rn in g
natijasi bayonnoma daftariga yoziladi v a rasm i chiziladi, xulosalar
shakllantiriladi.
3-ish.
Tashqi muhit omillarining oddiy hayvonlar harakatchanligiga
shikastlovchi ta’sirini o ‘rganish.
Ik k ita o*yiqli buyum shishasi o lin a d i, u larn in g har b irig a b ir
to m chidan in fu z o riy k u ltu rasi to m iz ila d i. M ik ro sk o p n in g k ich ik
kattalashtirgichida oddiy hayvonlarning harakatchanligi o ‘rganiladi.
Shishalaming bittasiga bir tomchi 1% li pankreatin eritmasi, ikkinchisiga
b ir tom ch i su y u ltirilm a g an o ‘t to m iz ila d i. 1 -2 d a q iq a d a n k eyin
in fuzo riy h arak atch an lig i k u zatilad i. N a tija bayonnom a d aftarig a
yoziladi.
Jihozlar:
baqalar, kimograf, shishadan yasalgan pero, serfinkalar,
taxtachalar, qaychilar, pinsetlar, ampulali strofantin, infuzoriy kulturasi,
o ‘yiqli shisha, m ikroskoplar, 1% li pankreatin eritm asi, h o ‘kiz o ‘ti,
pipetkalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |