O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

L ip id alm ashinuvi b u zilish i Yog
*\ar parchalanishi va shimilishining 
bu zilish i jig a r, m e ’da osti bezi, ichak sh ik astlan ish i, ichak devori

---

y a llig ia n ish i v a unda qon aylanishlari buzilishlari, buyrak usti bezi 
yetishm ovchiligi, vitam in A va В tan q islig i, kalsiy va m agniyning 
ortiqcha bo‘lishida, floridzin va m onoyodatsetat bilan zaharlanganda, 
b a ’zi an tib io tik lar qabul qilg and a va b. kuzatiladi. Yog* g id ro liz i 
buzilishi mexanizmi uning emulsiyalanishining yetishmovchiligi, m e'da 
osti bezi va ingichka ichak lipazasi tanqisligi bilan bog‘liq. Y ogiarning 
shimilishi ularning ichak devorida transporti va fosforlanishi buzilishi 
natijasida qiyinlashadi. Yog* gidrolizining buzilishi uning shimilishining 
kamayishiga va natijada steatoreyaga - axlat bilan parchalanmaydigan 
y o g ‘ning k o ‘p m iqdorda a jra lish ig a o lib keladi. B uning oq ib atid a 
organizm ga y o g ‘da eruvchi vitam inlar - A, D, E, К guruhlari kam
miqdorda tushadi, jigarda protrombin sintezi buziladi, qon va limfada 
y o g ‘ m iq d o ri k am ay adi, o rg a n iz m t o ‘y in m ag an yog* k is lo ta la ri 
tanqisligini sezadi.
Y og‘lar oraliq alm ashinuvi buzilishlari - yog* alm ashinuvining 
yog‘lar deposida buzilishi jigarda yog‘ almashinuvining izdan chiqishi 
h am d a y o g ‘ k islo ta la rg a a y la n is h id a n ib o ra t. Yog* a lm a sh in u v i 
ko‘rsatkichlaridan b ir giperlipemiya (3,5-8 g/l dan yuqori) hisoblanadi. 
U a lim e n ta r (o v q a tla n is h b ila n b o g i i q ) ; tra n s p o rtli - j ig a r d a
giikugc4um g kam ayishi (осп и к, q a n a n diabet) natijasida y o g 'n in g
depodan m obilizatsiyasining kuchayishi hamda som atotrop gormoni, 
adrenalin, tireodin va boshqa gorm onlam ing ko ‘payishi bilan b o g iiq
bo ‘lishi mumkin; retension (yunoncha «retentio» - «ushlab qolmoq») 
- y o g ‘ning qondan to ‘qim ag a o ‘tish in in g q iy in la sh ish i, m asa lan
aterosklerozda lipoprotein lipaza yetishm ovchiligida kuzatiladi.
Yog‘ning y o g ia r deposida ortiqcha to ‘planishi semirish (adipositas) 
d ey iladi. U gipodinam iya va energiya s a rf b o iis h in in g pasayish i 
sh a ro itid a y o g ‘ m o b iliz a tsiy a sin in g to rm o z la n ish i va s in te z in in g
kuchayishi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Um um iy semirishning patogenezida uch asosiy omil: organizmga 
ovqatning k o ‘p miqdorda tushishi, yog‘ning depodan yetarli darajada 
mobilizizatsiya bo‘lmasligi va yog‘ning karbonsuvlardan ortiqcha hosil 
b o iis h i (Leytes S. М., Lapteva N. N., 1967) muhim ahamiyatga ega.
Semirish turlari:
- a lim e n ta r - o rtiq c h a o v q a t q a b u l q ilis h va o v q a td a
karbonsuvlaming ko‘p b o iish i bilan b o g iiq . Odatda semirishga nasliy 
m oyil shaxslarda, ovqat kaloriyasi energiya sarflanishidan ustivorlik 
qilganda uchraydi. Sem irishning keksa, kam harakat qiluvchi hayot 
ta rz ig a ega o d am lard a k o ‘p u c h ra sh i, u lard a o v q a t m ark a zin in g

---

o ld in d a g id e k q o ‘z g ‘a lu v c h a n lik h o la tm in g s a q la n is h i, aso siy
alm ashinuv darajasining yosh bilan bog‘liq kam ayishi bilan (har 10 
yoshga 7,5 % ) tushuntiriladi;
- diensefal semirish - gipotalam us shikastlanishi (o'sm a, travma, 
infeksiya) bilan b o g 'liq . Sem irish ju d a tez rivojlanadi. Yog' asosan 
q o rin , dum b a, sonda to 'p la n a d i. Sem irish y o g 'n i y o g ' deposidan 
m obilizatsiyasining kamayishi va yetarli darajada sarflanmasligi bilan 
b o g'liq;
- e n d o k rin s e m iris h - g ip o tire o z , jin s iy b e z la r fu n k siy a si 
y e tis h m o v c h ilig i, I ts e n k o -K u s h in g k a s a llig id a u c h ra y d i. Y og' 
m o b iliz a ts iy a lo v c h i g o rm o n la r ta n q is lig i y o g 'n in g dep o d an
m obilizatsiyalanishini torm ozlaydi. Yog'ning tanada yig'ilishi notekis, 
gorm onal buzilishlam ing boshqa belgilari ham (maskulinizatsiya yoki 
fem inizatsiya va b.) aniqlanadi;
- m etobolik sem irish - karbonsuvlam ing k o 'p m iqdorda yog'ga 
aylanishi bilan bog'liq. Glukoza almashinuvining pentoz va glikolitik 
y o 'llarin i faollashtiruvchi insulin va prolaktinning ortiqcha bo'lishida 
o v q a t b ila n qab ul q ilin a d ig a n k a rb o n su v la m in g 50 % y o g 'la rg a
aylanadi (m e’yorda 30 %).
S e m iris h n in g ta jr ib a (e k s p e rim e n t) n u s x a la ri: g ip o ta la m u s 
ventrolateral yadrolarini qitiqlash (ochlik m arkazining qo'zg 'alish i); 
t o 'q li k m ark azin in g , y a ’ni g ip o ta la m u s v en tro m ed ial y ad ro larin i 
shikastlash. Buning uchun aurotioglukoza qo'llaniladi, u hayvonlarda 
to 'q lik sezgisining yo'qolishi va giperfagiyani, keyinchalik gipotalamik 
sem irish rivojlanishini chaqiradi; hayvonlami kastratsiya qilish (jinsiy 
bezlam i olib tashlash) asosiy almashinuvning pasayishiga olib keladi.
Organizm ning oriqlashi yo g 'ning intensiv m obilizatsiyasi tufayli 
rivojlanadi va tana og 'irlig in in g jid d iy kamayishi bilan tavsiflanadi. 
U ning sababi ochlik, lipogenezning torm ozlanishi (В, С vitam inlar 
guruhi tanqisligi), surunkali infeksiyalar, rak, intoksikatsiya hamda og'ir 
jism oniy ish, qalqonsimon bez o 'sish gormonining ortiqchaligi, hissiy 
zo'riqishlar bo'lishi mumkin. Karbonsuvlar yetishmovchiligi va insulin 
tanqisligi sharoitida kontrinsular gormonlar k o 'p miqdorda hosil bo'ladi. 
U lar esa y o g ' deposi hujayralari m em branasiga ta ’sir qiladi va ATF 
dan sik lik A M F ning h o sil b o 'lis h in i ta ’m inlovchi adenilsiklazani 
faollashtiradi. Natijada uchglitseridlar parchalanishi va y og ' kislotalari 
chiqishini ta’minlovchi uchglitseridlipaza faollashadi.
Yog‘ kislotalarining boshqa mahsulotlarga aylanishining buzilishi 
k e to a tsid o z g a - keton tan a c h a la rin in g (atseto sirka k islo ta, beta -

---

oksimoy kislota va atseton) to‘planishiga olib keladi. Ularning ortiqcha 
h o sil b o ‘lis h in in g a so siy sh a ro iti g lu k o z a ta n q is lig id a y o g ‘ 
k islo ta la rin in g o q sid la n ish id a n ib o ra t. K islo ro d ta n q is lig i keton 
tanachalarini Krebs siklida oksidlanishining buzilishiga olib keladi. 
Keton tanachalarining yog4 kislotalariga resintezlanishining buzilishiga 
HADF H 2 tanqisligi yordam beradi va u glukoza oksidlanishi pentoz 
sikli buzilishida kuzatiladi.
Jigarda y o g ‘ alm ashinuvi buzilishlari uning yog* infiltratsiyasi 
shaklida namoyon b o ‘ladi. Bunda jig a r hujayralariga yog‘ shimiladi, 
uning miqdori jigar massasining 50 % ni tashkil qiladi (m e’yorida 5 %). 
Yog‘ infiltratsiyasining sababi - giperlipemiya (ovqatlik bilan bog‘liq 
va bog‘liq bo‘lm agan), jig a r hujayralarining shikastlanishi (alkogol, 
fosfor, margimush, xloroform bilan zaharlanish, virusli infeksiyaiar), 
lipotrop omillar: lipokain, metionin, xolin, to‘yinmagan yog‘ kislotalari 
va b. lam ing tanqisligi. Lipotrop om illar tanqisligi sharoitida jigarda 
fosfolipidlar va lipoproteidlar hosil bo‘lishi buziladi. Fosfolipidlar yog4 
kislotalari oksidlanishining katalizatorlari, lipoproteidlar esa yog4laming 
jigardan chiqishining bir shakli hisoblanadi.