almashinuvi va fiziologik funksiyalam ing o ‘zgarishlari;
2) kalam ushda eksperim entda pirogenal yuborib isitm a reaksiyasi
n u sx a sin i c h a q iris h v a e le k tro te rm o m e trik o ‘lc h o v y o rd a m id a
term oregulatsiya holatini o'rganish;
3) harorat egri chiziqlarini tuza bilish
va ularga asoslanib harorat
reaksiyasi turlarini aniqlash;
4)
isitm a n in g o rg a n iz m u ch u n b io lo g ik m o h iy a ti ( h im o y a -
moslashish ahamiyati va mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlar)ni bilish.
Asosiy o‘quv savollari
1. Isitma tushunchasi ta ’riji va umumiy tavsiji.
2. Isitma etiologiyasi: infeksion va noinfeksion isitma.
3. Pirogen moddalar, ularning turlari, hosil bo 'lish manbai va kimyoviy
tabiati.
4. Pirogenlarning ta 'sir qilish mexanizmlari to ‘g 'risida hozirgi zamon
tushunchalari.
5. Isitma bosqichlari, uning har xil bosqichlarida termoregulatsiyaning qayta
qurilishi.
6. Isitmada modda almashinuvi va fiziologik junksiyalaming о ‘zgarishlari.
7.
Isitma reaksiyasining biologik ahamiyati. Piroterapiya.
8. Isitmaning ortiqcha qizishdan farqi.
9. Ilk yoshlik davrida isitma reaksiyasining xususiyatlari.
A n n o ta tsiy a
Isitm a
(lotin cha «febris», y unoncha « pyrexia») tip ik patologik
jarayon b o ‘lib, term oregulatsiyaning qayta
qurilishi va haroratning
k o ‘ta rilish i bilan tav sifla n ad i. P. N. V eselkin isitm an i issiq q o n li
hayvonlarda evolutsiya davomida pirogen m oddalar ta ’sirida yuzaga
kelgan nospetsifik tipli reaksiya sifatida ta ’riflaydi; uning m ohiyati
issiqlik almashinuvining vaqtinchalik yangi, yuqoriroq darajada qayta
qurilishidan iborat. Isitm aning etiologiyasi - pirogen, y a ’ni
issiqlik
ko'taruvchi («pyros» - «issiqlik», «geno» - «chaqiram an») m oddalar
hisoblanadi. Isitma reaksiyasini chaqiruvchi pirogen agentlarga, y a’ni
om illarga m ikrob va viruslar, ularning parchalanish m ahsulotlari va
organizmda fagotsitoz yoki pinotsitoz obyekti bo‘lib qolgan moddalar,
to ‘qim a sh ik astlan ish i va y a llig ‘lanishini ch aqiruvchi h a r qanday
m oddalar kiradi. Pirogen moddalar - bu termoregulatsiya
tuzilmalarini
sp e tsifik q o ‘z g ‘atuvchi yuqori m olek u tali (lip o p o -lis a x a rid la r va
oqsillar) birikmalardir. Pirogenlar guruhlari: ekzogen yoki birlamchi
(ta’sir qilish mexanizmi bo‘yicha) va endogen yoki ikkilamchi bo‘ladi.
E kzo piro gen larg a m ik ro o rg an izm lar h a y o t-fao liy a ti m ahsulotlari,
u la rn in g ekzo - va e n d o to k sin la ri kiradi. G ram m anfiy b ak teriya
endotoksini tarkibida uch tarkibiy qism borligi k o ‘rsatilgan; mikrob
hujayra yuzasi bilan bog‘liq О fraksiya, hujayra yadrosi bilan bog‘liq
К fraksiya va lipoid A deb nomlanuvchi fraksiya (termostabil, oqsildan
to z a la n g a n fra k siy a ). F a q a t lip o id A pirog en
x u s u s iy a tli m odda
tashuvchi ekanligi tasdiqlangan (Zayko N.N.,1990).
K im yoviy tarkibi b o ‘yicha ekzopirogenlar lipopolisaxaridlardir,
ammo ayrim mikroblaming (sil mikobakteriyasi, 1 tipli pnevmokokklar)
term o lab il oqsil fra k siy a lari ham pirogen faollikka ega. K o ‘pgina
g ra m m a n fiy m ik ro b la rd a n e k sp e rim e n ta l va k lin ik a m a liy o td a
q o ‘llaniladigan oqsildan tozalangan standartlangan yuqori faollikga
ega p iro g e n p re p a ra tla r (m asalan , p iro g en al) o lin a bo sh lad i. Bu
preparatlar odatda bakterial pirogenlar deyiladi.
Hozirgi zamon tushunchasiga binoan ekzopirogenlar o ‘z ta’sirini
org an izm g a e n d o p iro g e n la r h o sil b o ‘Iishi orqali am alga oshiradi
(Ovsyannikov V. G., 1987). Endopirogenlar oqsil tabiatli modda bo‘lib,
ular hosil b o ‘lishining asosiy m anbai qon leykotsitlari hisoblanadi.
Leykotsitlarda pirogenlar tayyor holda bo‘lmaydi, ular leykotsitlaming
hayot-faoliyati jarayonida ishlab chiqariladi. Ekzopirogenlar ta’sirida
oldin ley k o tsitlar m etab o lizm i o ‘zgaradi.
U larda an aerob glikoliz
k u c h a y ad i, n a tija d a p iro g e n fao llik k a ega b o ‘lgan yangi oqsillar
sintezlanadi. Bu davr 1-2 soat davom etadi. Keyin pirogen ajralishi
boshlanadi (granulotsitlardan 16-18 soatdan keyin, monotsitlardan 35
soatdan keyin). Buzilgan, parchalangan leykotsitlar endogen pirogen
ajratish xususiyatini y o ‘qotadi.
Etiologiyasi bo‘yicha infeksion va noinfeksion isitma farq qilinadi.
In feksion - m ikroorganizm lar tomonidan (bakteriyalar, viruslar,
oddiy
hayvonlar, zam burug‘lar) chaqiriladi va pnevmoniya, gripp, bezgak
v a h.k. kasalliklam in g o 'z ig a xos belgisi hisoblanadi. N oinfeksion
isitma qon quyilganda, kuyishda va ayrim dori moddalari yuborganda
rivojlanadi. Shuningdek noinfeksion isitmaga:
- to ‘qimaning mexanik, kim yoviy yoki fizik lokal shikastlanishi,
u n d a qo n a y la n is h in in g b u z ilis h i b ilan b o g ‘liq b o ‘lg a n
a se p tik
y allig ‘lanishda rivojlanadigan isitmali reaksiyalar. Bunday holatlarda
isitmaning rivojlanishi yallig'lanish o ‘chog‘iga leykotsitlar emigratsiyasi
bilan aniqlanadi. L eyk otsitlar faollashadi va pirogen ishlab chiqara
boshlaydi. Shunday qilib, etiologiyasi har xil boMishidan q a t’i nazar
noinfeksion isitma patogenetik mexanizmi infeksion yallig'lanishdagi
isitma rivojlanish mexanizmi bilan bir xil;
- m ark a ziy a sa b tiz im i fu n k sio n a l b u z ilis h la ri a so sid a
(te rm o n e v ro z la r
deb
n o m la n u v c h i
isitm a )
y o k i
um um an
asabiylashishda - ruhiy kasallarda haroratning k o ‘tarilishi, sog‘lom
o d a m la rd a : q o 'z g 'a lu v c h a n a y o lla rd a , b o la la rd a ,
n o tiq la rd a ,
aktyorlarda, imtihon sessiyasi davrida talabalarda va kuchli hissiyot
natijasida (hissiy isitm a) boshqalarda;
- immun, immunpatologik jarayonlar va allergik reaksiyalar bilan
bog‘liq (ular asosida endogen leykotsitar pirogen hosil bo'lishi yotadi)
isitma reaksiyalari;
- jism oniy ishda rivojlanadigan isitma reaksiyalari;
- gormonal buzilishlarda rivojlanadigan isitma reaksiyalari kiradi.
Pirogen xususiyatlarga steroid gorm onlar m etabolitlari (pregnan,
etioxolanolon va b.) ham ega. Etioxolanolon in vitro leykotsitar pirogen
ishlab chiqarilishini stimullashi ko'rsatilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
