O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Limbik tizim.
Limbik tizim («limbik tizim» atamasi tibbiyotga M ak - 
Leyn tom onidan 1952-yilda kiritilgan) yoki visseral m iya deb, bosh 
m iya m edial tom onida jo y la sh g a n a sab tu zilm alariga ay tiladi. B u 
tizimga gippokompal pushtaga o‘tib boradigan be!bog‘ pushtasi, aynan 
g ip p o k am p , tis h li fa ssiy a , g u m b az v a b o d o m sim o n y a d ro la rn i 
kiritishadi (Bogom olova Б. М ., 1980). Lim bik tizim, shu jum ladan, 
g ip o ta la m u s, o rganizm d a g o m eo sta zn i saq lash d a k o ‘p to m o n d an
ja v o b g a r h iso b la n a d i. B unga ich k i a ’z o la r va e n d o k rin b e z la r
sekretsiy asin i reg ulatsiy a q ilish o rq ali erishiladi. Ichki a ’zo lardan 
afferent y o ‘llar lim bik tizim, gipotalam us tuzilm alariga yetib boradi. 
Shu bilan birga gipotalamus «visseral» miya tizimida motor joyi rolini 
b a ja ra d i. C h u n k i u v e g e ta tiv a s a b tiz im i r e fle k s la rig a u la rn i 
yengillashtiruvchi yoki tormozlovchi ta ’sir ko‘rsatadi va ikkinchidan, 
gipofizar gonnonlar sekretsiyasini regulatsiya qiladi.

---

Lim bik tizim organizm reaksiyalarida katta rol o ‘ynaydi, uning har 
xil shikastlovchi om illarga nisbatan himoya reaksiyalarida ishtirok 
qiladi. Bodom cha bezining m edial qism i, lateral gipotalam us tiniq 
pardevor (septum pellucudim) bilan birgalikda miya tizimini yoki uning 
q ism in i ta s h k il q ilis h i, u la rn in g s tim u la tsiy a q ilin is h i h im o y a 
fu n k siy asin i kuchaytiradi. O liy asab faoliyati (O A F) patologiyasi 
riv o jlanish ig a qarshilik k o ‘rsatishi olim lar tom onidan tasdiqlangan 
(K rijanovskiy G. N., 1994). Lim bik tizim va gipotalam us hayvonlar 
va odamning hissiy xatti-harakati shakllanishida bevosita ishtirok qiladi 
(Sudakov К . V., 1981). Ko‘rsatilgan tuzilmalami qitiqlash va shikastlash 
bo‘yicha o'tkazilgan tajribalar asosli ravishda bundan dalolat beradi.
Hissiy reaksiyalar kechishining jiddiy buzilishlari bodomsimon tana 
shikastlanishida ro‘y beradi. Bu buzilishlar shu qadar xarakterliki, bu 
«bodom sim on sindrom» nom i bilan m a ’lum. Ochlikning kuchayishi, 
seksual faollikning oshishi, qo‘rqish reaksiyasining yo'qolishi - yow oyi 
v a a g re ssiv m aym u nlarnin g m uloyim bo ‘lib qolishi k a b ila r bilan 
namoyon bo‘ladi (Krijanovskiy G. N., 1994). ffissiy reaksiyalar tusining 
o ‘zgarishi gippokamp shikastlanishida ham kuzatiladi: xafvli vaziyatda 
hissiyot intevsivligi kamayadi va u qo'rqish reaksiyasining susayishi 
bilan izohlanadi. Shu bilan bir qatorda ijobiy qitiqlanishlarga nisbatan 
h issiy reak siy alar kuchayadi. Belbog* pushtasining olib tashlanishi 
natijasida agressivlik kamayadi, hayvonlar muloyim bo‘lib qoladi.
Bodomsimon yadroning bevosita shikastlanishi ishtaha kuchayishi 
va semirishga olib keladi. U rg‘ochi kalamushlarda belbog4 pushtasining 
shikastlanishidan keyin giperseksuallik rivojlanadi. H ayvonlar yangi 
tu g ‘ilg a n b o la la rin i p a rv a ris h q ilm a y q o ‘y ad i, u la r u c h u n x a v f 
tu g ‘ilganda u lam i qutqarishga tashlanm aydi. O vqatlanishi va jinsiy 
xatti-harakatning chuqur buzilishlari bodomsimon bez shikastlanishida 
m a y m u n la rd a ham u c h ra y d i. Q a ttiq g ‘a z a b la n is h re a k s iy a s i 
hayvonlarda gipotalam us va bodom sim on yadro elektrik qitiqlanishi 
yoki lim b ik tizim ayrim tu zilm alari, m asalan, beibog* pushtasi va 
noksim on soha olib tashlanishida kuzatilishi m umkin. Shuningdek, 
gipotalam usning bevosita oldida joylashgan tolalar tutam i ju d a qattiq 
g*azablanish reaksiyasini y o ‘qotishda ishtirok qiladi. Bu y o ‘llarning 
to‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri gipotalamus oldida kesilishi juda kuchli g ‘azablanish 
xurujlarini sodir qiladi.
R etikulyar formatsiyaning (RF) har xil shikastlanishlari travm alar 
(qon quyilishi), o ‘smalar, infeksiyalar (gripp, ensefalitlar, revm atizm
va b.), intoksikatsiyalar va boshqa zararli ta’sirlar natijasida rivojlanadi.

---

Ular ganglioz hujayralar peritsellyulyar apparatini, sitoplazma (Nisslya 
moddasi) va yadro shikastlanishini chaqiradi. Shikastlanish joyiga qarab 
asab tiz im i b u z ilish in in g tu rli m an z a ra si p a y d o b o ‘ladi va asab 
faoliyatining ko‘pchilik shakllarini egallaydi. Retikulyar formatsiya har 
xil qismlari shikastlanishining xilma-xil namoyon b o ‘lishi, uning MAT 
yuqori (bosh m iya po‘stIog‘i, talamus, gipotalam us, miyacha) va past 
qismida joylashgan b o ‘limlari bilan k o ‘p sonli aloqalariga bog‘liq.
O rqa m iya R F sin in g sh ik astlan ish i sh ik astlan g an se g m eatlar 
asablari inn ervatsiya q iladigan teri, m u sh ak , su y ak lar va boshqa 
to ‘qimalarda trofik buzilishlaming rivojlanishi bilan namoyon bo‘ladi. 
Bu o ‘z g a ris h la r tan a s h ik a s tla n g a n q is m in in g , m asa lan , q o ‘l 
b a rm o q la rin in g o ‘z -o ‘z id a n so d ir b o 'la d ig a n g a n g re n a si b ila n
ifodalanadi. Spontan gangrenaga distrofiyaga uchragan to ‘qim alarda 
qon a y la n is h in in g o ld in d a n , shu jo y n in g o q a rib q iz a rirh : b ila n
n avbatlashishi shak lid a uchraydigan b u z ilish la ri xosdir. D islro fik
jarayonlar orqa m iya RF (uning yonbosh shoxi, kulrang m oddaning 
to ‘rsimon o ‘sim tasi) va u bilan bog‘liq vegetativ simpatik asab tizimi 
qismlarining shikastlanishi natijasida rivojlanadi. Orqa miyaning yuqori 
ko‘krak segmentlari RF shikastlanishi m iokard infarktiga olib kelgan 
hollari uchrashi m a’lum.
U z u n c h o q m iy a R F s h ik a s tla n is h i o rg a n iz m fu n k siy a s i 
regulatsiyasiga oid m uhim markazlar (nafas harakati, qon bosimi va 
b .) fa o liy a ti, k o o rd in a tsiy a s i va in te g r a ts iy a s in i b u z a d i. N a fa s 
markazining shikastlanishi uning lokalizatsiyasiga qarab, nafas olish, 
chiqarish va nafas harakati koordinatsiyasining buzilishini chaqiradi. 
Hamda qon bosimi va qon tarkibining (eritrotsitlar, leykotsitlar miqdori, 
ECHT va b.) o ‘zgarib turishi kuzatiladi. B u k o ‘rsatkichlar o 'z g a rib
turishida qon bosim ida assim etriya b o ‘Iishi m umkin. Pay reflekslari 
kuchayadi.
Uzunchoq miyaning mexanik travma natijasida shikastlanishi: miya 
IV qorinchasi bo‘shlig‘iga qon quyilishi yoki o*sma natijada uzunchoq 
miya (bulbus) moddasining qisilishi bulbar shol sindromini chaqiradi. 
Uning eng m uhim belgilari n. vagus harakat yadrosi funksiyasining 
y o ‘qolishi: yum shoq tanglay m ushaklarining falajlanishi, yutishning 
buzilishi, ovoz paylarining falajlanishi natijasida ovozning yo ‘qolishi 
(a fo n iy a ) b ila n k e c h a d i. K eyin b u n g a til o sti a sab h u ja y ra la ri 
shikastlanishi qo ‘shiladi va u til m ushaklari falajlanishini chaqiradi. 
Shikastlanishning uzunchoq miyadagi nafas m arkaziga tarqalishi nafas 
to'xtashiga va o ‘lim ga olib keladi.

---

Oraliq m iya RF shikastlanishi, bu qismning bosh miya po‘stlog‘i 
hujayralariga tonizirlovchi ta ’sirin in g o ‘Zgarishi bilan tavsiflanadi. 
Xuddi shunday uning gipotalam us va gipofizga ta’siri ham buziladi. 
RF oraliq miyada ko‘p sonli afferent impulslarini biriktiradi va ko‘rish 
d o ‘n g lig i, m iy a u stin in g b o sh q a y a d ro la rig a « filtrla sh i» tu fa y li, 
miyaning bu qismi shikastlanishi vegetativ funksiyalaming (yurakning 
tez urishi, sovuq ter bosish, zaiflik, m ushaklar tonusining kamayishi 
yoki oshishi va b.) «diensefal sindrom » deb nomlanuvchi ko‘p sonli 
xuriji bilan kuzatiladi. U ko‘pincha analizatorlar (hid sezish, eshitish) 
faoliyatining buzilishi, har xil sezgi turlarining ishdan chiqishi, ayrim 
vaqtda hush y o ‘qolishi bilan nam oyon bo‘ladi.
O raliq m iya RF shikastlanishi xuddi shunday oliy asab faoliyati 
jarayonlari, ichki, differensirlovchi torm ozianish va shartli reflekslar 
tu ta sh u v in in g su say ish ig a ham o lib k elad i. B em orlar charch ash , 
gaplashganda holsizlik, xotira susayishi va b. larga shikoyat qiladilar.
O liy a sab faoliyatining buzilishi.