O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

A tetoz -
q o i- o y o q distal qism ida (panjalar va tovonlarda) sust, 
chuvalchangsim on, tumtaroq harakat paydo bo‘lishi bilan ifodalanadi. 
Yuz m u sh ak larid a labning b o ‘rtib ch iq ish i, o g ‘izning qiyshayishi, 
yuzning bujm ayishi, tilning shiqillashi kuzatilishi mumkin. Uning xos 
belgilari - panja va barmoqlarda o ‘ziga xos holat beruvchi o ‘tkinchi 
kontrakturaning hosil bo‘Iishidir.
G em iballizm -
q o i-o y o q n in g y irik , talpinib, «sapchib», «qush 
q a n o ti» s ilk in is h i k o 'rin is h id a h a ra k a ti, k a tta kuch bilan am alga 
oshiriladi, ularni to ‘xtatish qiyin b o ‘ladi. Gemiballizm rivojlanishini 
k o ‘rish tu g in i ostid a joylashgan lyuisov tanasi shikastlanishi bilan 
bo g‘lashadi.
Xoreya
(yunoncha «chorea, choreia» - «raqs) - bu holat xoreik 
g ip e rk in e z va k u z a tila d ig a n k a s a llik n in g um um iy n o m i. X o re ik
giperkinezlar yuz, gavda va o y o q -q o ila r har xil mushak guruhlarining 
q isq a rish id a n iborat. G iperkinez n o ritm ik , koordinatsiy alanm agan
harakat bo‘lib, distal va proksimal qism lar mushaklari katta guruhlariga 
ta rq a la d i, ix tiy o riy harak atni e sla tad i. C hunki jaray o n g a sinergik 
m ushaklar ham jalb qilinadi. Unda qoshlar, lab tirishishi, tilning osilib 
turishi, o yo q -q o ‘lning tartibsiz, shiddatli harakati kuzatiladi. Giperkinez 
tananing yarm ini egallashi mumkin, bu 
gemixoreya
deyiladi. Xoreik 
giperkinez neostriatum shikastlanishida ro*y beradi va p o ‘stloq osti 
d eg en eratsiy alari, m iya revm atik sh ik astlan ish i, G entington nasliy 
xoreyasida uchraydi. Ayrim hollarda xoreik giperkinezlar atetoz bilan 
q o ‘s h ilg a n h o ld a b o ‘lis h i m u m k in v a
x o re o a te to z
d e y ila d i. U 
bem orlarda doim o yoki xurujlar sifatida - paroksizm al xoreoatetoz 
shaklida kuzatilishi mumkin.
A taksiya
(yunoncha « atax ia» - «tartibsizlik», «koordinatsiyaning 
y o ‘q lig i» ) koordinatsiyaning b o ‘Im asligi bilan nam oyon b o ‘ladigan 
harakat buzilishi: bunda chayqalib yurish, odam oyog‘i yoki hayvon 
p a n ja la ri to ‘g ‘ri c h iz iq bilan s iljim a s lig i k u z a tila d i. S ta tik an in g
m u v o z a n a t b u z ilish i orqa m iya o rq a p o y a la rin i va uning ch u q u r 
sezuvchanlik o ‘tadigan qismlarining (orqa miya bilan bog‘liq, sensitiv 
ataksiya), vestibular apparat va miyacha chuvalchangsimon qism ining 
s h ik a s tla n is h la rid a riv o jla n a d i. Spinal (o rq a m iya b ila n b o g 'liq )

---

a ta k siy a d a ta n a h o la tin in g k o ‘z to m o n id a n n a z o ra ti k a tta
kom pensatsiyalovchi rol o ‘ynaydi: bem or k o 'z in i bekitgan zam on 
c h a y q ala b o sh la y d i v a y iq ilish i m u m k in . V e stib u la r a ta k siy a d a
muvozanatning buzilishi bosh aylanishi, k o ‘ngil aynishi, qusish bilan 
kechadi.
M iyacha sh ik a stla n ish id a (ay n iq sa, ch u v alch an g sim o n q ism i) 
statikaning chuqur buzilishlari ro ‘y beradi. Uning o g ‘irroq holatlarida 
bem or o ‘tira otm aydi yoki orasi keng ochilgan oyoqlarda ham tura 
o lm a y d i, o ld in g a y o k i o rq ag a o g 'a d i. M iy a c h a y a rim s h a rla ri 
sh ik a stla n ish id a b e m o r k o ‘pincha sh ik a stla n g a n o ‘choq to m onga 
engashadi. Spinal ataksiyadan farqli ravishda miyacha ataksiyasida ko ‘z 
tom onidan n azo rat yordam berm aydi, unda m uvozanat k o ‘z ochiq 
bolgan d a ham, yopiq bo‘Iganda ham buziladi. Statika buzilishlari katta 
yarim sharlar po‘stlog‘i shikastlanishida (peshona, chakka, esna), uning 
m iyacha bilan aloqasining buzilishi natijasida ham uchraydi. Bunda 
m iyacha shikastlanishi bilan chaqirilgan ataksiyadan farqli ravishda 
bemor muvozanatni y o ‘qotib, shikastlangan o ‘choqning qarama-qarshi 
tomoniga yiqiladi.
M iyacha gavdanin g turish i v a h a ra k a tid a birinchi d arajali rol 
o ‘ynaydi. U ning faoliyati buzilganda, avvalo harakat koordinatsiyasi 
va mushaklar tonusi buzilishi bilan bog‘liq o ‘zgarishlar kelib chiqadi. 
M iyacha sh ik astlan ish ig a quyidagi sim p to m lar xos: 1) atak siy a -
lokomotor harakat koordinatsiyasining buzilishi; 2) astaziya - tana va 
kalla o'rtacha holatini ushlab tura olm aslik (gavda va qo‘l-oyoqlam ing 
doimo qaltirashi va chayqalishi bilan nam oyon bo‘ladi); 3) asteniya -
tez charchashlik, organizm uzoq ish bilan b o g 'liq harakat bajarishga 
q o b iliy atsiz; 4) d ism e triy a - h a ra k a t k u c h i, tez lig i v a y o ‘n a lish i 
orasidagi bogMiqlikning buzilishi; 5) atoniya yoki gipotoniya - mushak 
tonusining keskin zaiflashishi va pasayishi, k o ‘pincha tez charchash 
v a b o 's h a s h is h b ila n kech ad i. A s o s a n m iy a c h a y a rim s h a rla ri 
shikastlanishlari bilan bog‘liq; m iyacha chuvalchangsim on qism ining 
izolirlangan shikastlanishi (oldingi b o ‘lag i) tonusning oshishi bilan 
kechadi; 6) asinergiya - harakat bajaru v ch i tu rli m ushaklarga asab 
im pulslarini y etarli darajada yubora o lm aslik. H arakat qovushm ay 
am alga o s h irila d i, o y o q lar c h a lk a sh ib k e ta d i, u larn in g ra v o n lig i 
y o ‘qoladi. B unda h arak at dasturining ayrim kom ponentlari har xil 
vaqtda, to ‘g ‘riro g‘i, ketma-ketlikda (harakatning tarqalishi), ortiqcha 
yoki y etarli b o 'lm a g a n hajm da b a ja rila d i. K eyin ularn ing haddan 
tashqari kompensatsiyasi (dismetriya) boshlanadi. Bunday bemorlarda

---

ishonchsiz qadam tashlash keng ochilgan oyoqlar va ortiqcha harakat 
b ila n a m a lg a o s h irila d i, b e m o r g o ‘y o u to m o n d an bu to m ong a 
« irg ‘itilad i» (se re b ly a r atak siya). H arakatning tez k etm a-ketlikda 
b a ja r ilis h i ham m u m k in b o ‘lm a y q o lad i (ad ia d o x o k in e z yoki 
disdiadoxokinez); 7) tinchlik holatida b o ‘lmaydigan, am m o harakat 
p aytida hosil b o ‘ladigan trem or (intension trem or). A niq m o‘ljalga 
y o ‘n a ltirilg a n h arak atd a u shu n d ay k a tta -k a tta qadam tashiashga 
a y la n is h i m u m k in k i, b u n d a m aq sa d g a erish ilm a y d i. B u h a ra k a t 
korreksiyasining bajarilish davom idagi buzilishi bilan b o g 'liq bo‘lib, 
ayniqsa m iyacha yadrolarining shikastlanishida ko‘zga tashlanadi; 8) 
nistagm; 9) bosh aylanishi; 10) nuqtadagi nuqsonlar.
M iyacha shikastlanishining tipik nomoyon boMish belgilari Sharko 
u c h lig id a n ib o ra t: n istag m , in te n sio n trem o r va d o n a -d o n a q ilib
gapiriladigan nutq. U yoki bu siptom lam ing bo‘lishi va ifodalanishi 
asosan jarohatlangan soha (masalan, jarayonga po‘stloq, yadrolar yoki 
m iy a c h a a ff e re n t va e ffe re n t y o ‘lla r i ja lb q ilin is h i) va u n in g
shikastlanish darajasiga bog‘liq.