O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

O 't toshlari.
0 ‘t-to sh kasalligi o ‘t y o ‘llarining eng ko‘p tarqalgan 
kasalliklaridan biri b o ‘lib hisoblanadi. 0 * t toshlarining asosiy qism i 
(90% gacha) xolesterindan iborat, q o lg an 10% tarkibida ko ‘pincha 
nordon bilirubinli kalsiy aniqlanadi. Pufak o ‘ti o ‘ta to ‘yingan eritm a 
bo‘lib, cho‘kindi hosil qilishga moyil. M e’yorida xolesterin eritm ada 
suzib yuruvchi mitsell shaklida bolad i. Bunday holatning saqlanishida 
o ‘t kislota tuzlari, letsitin va x olesterin orasidagi m uvozanat k atta 
ahamiyatga ega. 0 ‘t-to sh kasalligiga chalingan odamlarda pufak o ‘ti 
xolesteringa o ‘ta to ‘yingan va u kristall shaklida cho‘kindiga aylanadi. 
0 ‘tning turli komponentlari orasida nisbatning buzilish sabablari yetarli 
d arajad a o 'rg a n ilm a g a n . X e n o d e z o k six o l k islo ta n in g m u n tazam
ravishda iste’mol qilinishi bu nisbatni yaxshi tom onga o ‘zgartiradi va 
xolesterinli o ‘t toshlari hosil bo‘lishining oldini oladi. Xenodezoksixol 
kislotasining uzoq m uddat qabul q ilin ish i hosil bo ‘lgan toshlam ing 
erib ketishiga ham olib kelishi mumkin. Toshlaming nordon bilirubinli 
k alsiy d an h o sil b o ‘lish i, bu e rim ay d ig a n k o m p lek sd an eru v c h a n
glukuronidli bilirubin ajralib chiqqanida kuzatiladi (masalan, bakterial 
a - glukuronidaza ta’sirida).
0 ‘t toshlari: 1) radial - shu'lasim on - u lar xolesterindan iborat, 
x o la to - x o le s te r in k o e ffe ts iy e n tin in g ( o ‘t k is lo ta la ri/x o le s te rin )
kamayishi natijasida hosil bo‘ladi va o ‘t dimlanishi, uning quyiqlanishi, 
xolesterin konsentratsiyasi ko ‘payishi v a o ‘t kislotalar m iqdorining 
kamayishida uchraydi; 2) murakkab xolesterin - pigment - tuzlardan 
iborat toshlar - o ‘t pufagi va o ‘t yo‘Uari yallig‘lanishi natijasida hosil

---

bo‘ladi; 3) pigm entli toshlar - o*t dim lanishi bilan bog‘liq gem oliz 
jarayonida hosil bo‘ladi; 4) ohakli toshlar - oq, qattiq, g 'ad ir - budir 
yallig‘lanishda hujayralarga ohak singishi va oqsil massasining o ‘tirishi 
natijasida kelib chiqadi; 5) qora - yashil tusli pigmentli - ohakli toshlar 
oqsil asosli o ‘t pigmentlaridan iborat bo'lishi mumkin.
Jigar funksiyasini tajribada o ‘rganish usullari:
1) jig a m in g ayrim qism ini o lib tashlash - hatto uning 75% ni 
re z e k s iy a q ilin is h i, bu a ’z o n in g fu n k sio n a l y e tis h m o v c h ilig in i 
c h a q irm a y d i; 4 - 8 h a fta ich id a j ig a r o ‘z m assasin i q o lg an qism i 
giperplaziyasi hisobiga to ‘la qayta tiklaydi. Operatsiyadan keyin dastlab 
unda glikogen miqdori, glukoza utilizatsiyasi, ayrim fermentlar faoliigi 
kamayadi va nuklein kislotalari, oqsil sintezi esa keskin kuchayadi;
2) jig ar arteriyasini bog‘lash. Jigar arteriyasini bog‘lash ko'pincha 
uning ish em iy asi va infeksiya n a tija sid a hayvonlarai o ‘lim ga olib 
keladi; jig a m in g m assiv nekrozi rivojlanadi. A ntibiotiklar yuborish 
nekrozning oldini oladi. 10 kundan keyin kollaterallar kuchli bo ‘lib 
qolishi tufayli, jigarda qon aylanishi to ‘liq tiklanadi, kislorod bilan 
ta ’m inlanish yetarli bo‘lganligi sababli anaerob infeksiya rivojlanishiga 
qarshilik yuzaga keladi;
3) d a rv o z a v e n a sin i b o g ‘lash - hayv o n lar 1 -2 so atd an keyin 
gem odinam ikaning chuqur buzilishi natijasida o‘ladi;
4) jig a r venasini bog‘lash - hayvonlar jigardan qon oqib ketishining 
q iy in lash i n atijasid a o ‘ladi. T ajribada sirrozda v en alam in g qism an 
torayishi natijasida portal gipertenziya va assit rivojlanadi;
5) E k k fistu lasi: darvoza v en asi va pastki qovoq vena orasida 
anastom oz q o ‘yiladi va uning y u q o risida darvoza vena b o g ‘lanadi. 
Ichakdan keladigan zaharli m ahsulotlar umumiy qon aylanishiga tushib, 
autointoksikatsiya chaqiradi;
6) Ekk-Pavlov fistulasi: xuddi ekk usulidagidek operatsiya qilinib 
anastom oz q o ‘yiladi. Am m o darvoza vena em as, pastki qovoq vena 
bog'lanad i. Bunda pastki qovoq vena tizim idagi hamma qon jigarga 
kiradi, n atijada darvoza vena tizim id a qon dim lanadi, anastom ozlar 
ochiladi, kollateral qon aylanishi kuchayadi; jigar ko‘p miqdorda qon 
olganligi tufayli uning funksiyasida z o ‘riqish yuzaga keladi, hamma 
qonni tozalay olmaydi;
7) jig ar ekstirpatsiyasi yoki uning to ‘liq olib tashlanishi 2 bosqichda 
o ‘tkaziladi. Birinchi bosqich yuqorida yozilgan (Ekk-Pavlov fistulasi). 
Ik k in c h i b o sq ic h : 4 - 5 h a fta d an k e y in , anastom ozlar sh a k lla n ish i 
bilanoq darvoza vena bog‘lanadi va jig a r to‘liq olib tashlanadi. 3-8

---

soat o ‘tgandan keyin gipoglikeraiya sim ptom lari rivojlanadi, ahvolni 
g lukoza yuborib (0,5 g /k g ) vaqtincha y a x sh ila sh m um kin. 2 0 -4 0
soatdan keyin ammiak bilan zaharlanish sodir bo ‘ladi va nafas markazi 
falajlanadi;
8) 
E. S. London bo‘yicha, angiostomiya: surunkali tajribada jigarga 
oqib kelad ig an va un dan chiq ib k e ta d ig an qon o lin ad i. Q onning 
kimyoviy tarkibiga asoslanib, jigam ing har xil m odda almashinuvida 
ishtirok qilishi aniqlanadi.
M ashg‘ulotda b a ja rila d ig a n am aliy ish la r va o ‘zlashfirilishi lozim 
bo‘lgaa am aliy k o ‘n ik m alar bilan tan ishish
1-ish.
0 ‘tning baqa organizmiga um um toksik ta ’siri.
Oldin intakt baqaning umumiy hoiati kuzatiladi. Keyin terisi osti 
limfatik bo‘shliqqa 1-2 ml o ‘t yuboriladi va baqa shisha qalpoq ostiga 
o ‘tqiziladi. 15-20 daqiqadan keyin uning gangib qolganligi kuzatiladi. 
Baqa adinam ik holatda, orqasiga yotqizilsa, q o m ig a ag‘darilm aydi, 
og‘riq chaqiruvchi ta’sirga javob bermaydi. 0 ‘tning baqa organizmiga 
umumtoksik ta’siri muhokama qilinadi.
2-ish.
0 ‘tning baqa yuragiga ta’siri.
O rqa m iy asin i s h ik a s tla s h o rq ali h a ra k a ts iz la n tirilg a n baqa 
tax tach ag a qorni y u q o rig a q aratib y o tq iz ila d i. Y urak o ch ilad i, u 
perikarddan xaios qilinadi. 1 daqiqada y urak urishi sanaladi, so ‘ng 
baqa yuragiga bir necha tomchi suyiltiriim agan o ‘t tomiziladi. Yurak 
ritmi va qisqarish kuchi o ‘zgarishi kuzatiladi va muhokama qilinadi.
3-ish.
0 ‘tning tomirlar va qonga toksik ta’siri. 
Harakatsizlantirilgan baqa taxtachaga fiksatsiya qilinadi va qorin
pardasi tashqariga ch iq arilib , taxtach ad ag i tesh ik ustiga tortiladi. 
Mikroskopning kichik kattalashtirgichida qorin pardasida m e’yoriy qon 
aylanishi (qon oqishi tezligi va tomir teshigi kengligi) o ‘rganiladi. Keyin 
qorin pardasiga 2 -3 tomchi o ‘t tomiziladi, tom ir teshigi kengligining 
o ‘zgarishi va qon oqishi sekinlashishi kuzatiladi.
4-ish.
0 ‘tning asab tizimiga ta’siri (Tyurk tajribasi).
Dekapitatsiya qilingan (boshi olib tashlangan) baqa pastki ja g ‘i bilan
shtativga osib qo‘yiladi. Uning panjalari sulfat kislota eritmasiga (0,5; 
1,0; 2,0; 3,0%) botiriladi va harakat reaksiyasi vaqti belgilanadi. Keyin 
baqa suv bilan yuviladi va uning orqa lim fatik to ‘rvasiga 2-3 ml o ‘t 
yuboriladi, 10-15 daqiqadan so ‘ng reflek s tezlig i yana aniqlanadi. 
Nazorat uchun bir vaqtda harakatsizlantirilgan, ammo o ‘t vuborilmagan

---

baqa ham q o 'U a n ila d i, ta jrib a d a ik k ita baqada oling an n a tija la r 
taqqoslab ko‘riladi.
Jihozlar:
baqalar, sh p rits, ig n alar, shisha qalpoq, h o ‘kiz o ‘ti, 
taxtachalar, ilm aklar, qaychilar, pinset, ko‘z pipetkalari, mikroskop, 
sulfat kislota eritmasi (0,5; 1,0; 2,0; 3,0%), stakanchalar, suv.
AUDITORIYAISHI