|
K im yoviy o m illa r
o rg an izm z a h a rla n is h in i c h a q ira d i. B unda
ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) o m illar farq qilinadi. Endogen
kimyoviy omillar jigar, buyrak, ichak va boshqa a ’zolar kasalliklarida
organizm ning o 'z id a hosil bo 'lad i va autointoksik atsiya chaqiradi.
Ekzogen om illarga pestitsidlarni - qishloq x o 'jalig id a hosildorlikni
ko'paytirish uchun qo'llaniladigan zaharli kimyoviy moddalarni kiritish
mumkin, ular organizmga tushganda uni zaharlaydi.
Biologik omillar.
Patogen mikroblar, viruslar, parazitlar va b. lar
organizm ga o 'zlarining toksinlari bilan ta ’sir qiladi; hayvonlam ing
zaharli chiqindilari ham zaharlanishni keltirib chiqaradi.
Ruhiy omillar.
Ikkinchi signal tizimiga ega bo'lgan odam organizmiga
patogen omil sifatida so'z ham ta’sir qiladi. Yatrogen kasalliklar - shifokoming
ehtiyotsizlik (qo'pol) qilib aytgan so'zi bilan chaqirilgan kasallik, tibbiy
deontologiya qoidalariga rioya qilmaslik bilan bog'Iiq kasallikdir.
P atologlyada o rg an izm rea k tiv lig in in g roli. Organizm ning har
xil qo'zg'atuvchilar ta’siriga javob berish qobiliyatining o'ziga xosligi
uning umumiy xususiyati - reaktivligi tufayli ta’m inla-nadi.
Reaktivlik turlari:
I )
biologik yoki tur reaktivligi. Har bir hayvonning turiga xos bo‘lib,
irsiyat va o'zga-ruvchanlik asosida shakllanadi;
2) guruhli - odam va hayvonlam ing m a’lum guruhlariga mansub
(qon guruhlari, asab tizimi, konstitutsiya tiplari va b.);
3) individual - har bir organizmga xos b o ig an reaktivlik va jins,
yosh, konstitutsiya va b. bilan b o g iiq .
U spetsifik va nospetsifik b o iis h i mumkin. U lardan har biri o‘z
navbatida fiziologik v a patologik reaktivliklarga b o iin a d i. Fiziologik
spetsifik reaktivlik immunitet va rezistentiik bilan aniqlanadi. Patologik
reaktivlik kasallik paytida yuzaga keladi va kasal chaqiruvchi omillar
ta’siri bilan b o g iiq . Patologik spetsifik reaktivlik, masalan, allergiyada
k u zatilad i, nospetsifik reaktivlik - bu reaktivlikning shok, kollaps,
n a rk o z d a va b .la r dagi o 'z g a rish id ir. T ravm atik sh ok da organizm
reaktivligi infeksiyalarga nisbatan jiddiy pasayadi.
R eaktivlik rezistentiik bilan chambarchas b o g iiq . Rezistentiik -
bu organizmning zararli (patogen) omillar ta’siriga chidamligidir. Passiv
va faol, birlamchi va ikkilamchi (orttirilgan) rezistentiik farqlanadi.
O rganizm reaktivligining shakllanishida baryer mexanizmlar: teri
v a shilliq qavatlar, gistogem atik baryer, hujayra v a gum oral omillar,
asab va endokrin tizim lar, biriktiruvchi to'qim a tizim i, tashqi muhit
sharoitlarining roli nihoyatda katta.
Chaqaloqlarda baryerlar yetarli darajada rivojlanmagan. Epidermis
yetti qator o ‘m iga ikki, uch qator hujayralardan iborat, teri yuqori pH
bilan tavsiflanadi. Bu esa infeksiyaning kirishiga qulaylik yaratadi.
T u g ilish n in g birinchi kunlarida lizotsim b o im a y d i, komplementitri
p a s t, f a g o - ts ito z o d a td a n ih o y a s ig a y e tm a g a n . Ik k i y o sh g ach a
interferon kam miqdorda sintezlanadi. Bola onadan olingan antitanalar
bilan tu g‘iladi. Bu uch oy davom ida saqlanadigan imm unoglbulin G
dir.
T u g i l g a n b o la o rg a n iz m id a s in te z la n a d ig a n b irin c h i
im m u n o g lo b u lin IgM h iso b la n a d i. U ning m iq d o ri b irin c h i hafta
davom ida k o ‘payadi va bir yoshga borib kattalardagi darajaga yetadi.
Ig A t u g i l i s h n i n g 2 - 3 h a fta s id a n b o sh la b s in te z la n a d i. IgG
isin te z la n is h in in g k o ‘p a y is h i h ay o tn in g 2 - 3 o y la rid a k u zatilad i.
U ntitanalar hosil b o iis h i limfoid to'qim aning rivojlanishi bilan oshadi
wa bola hayotining birinchi yili davom ida kuzatiladi, jin siy yetilish
M vriga borib tugaydi.
\
Ayrisimon bez va limfoid to ‘qima rivojlanishining yetishmovchiligi
m m undefitsit holatlariga, y a ’ni im m unologik reaktivlikning har xil
V klda buzilishlariga olib keladi.
I I . P. Pavlov va uning maktabi, L. A. Orbeli izlanishlarida markaziy
Vegetativ asab tizimi har xil qismlarining reaktivlikdagi ahamiyati
aniqlangan. M asalan, chuqur uyqu va narkoz vaqtida organizm ning
elektr toki bilan shikastlan ish i u yg‘o q holatga qaraganda kam roq
darajada namoyon bo‘ladi. Asab tizimining immunologik reaktivlikdagi
roli va infeksiyaga rezistentligi qishki uyqu misolida yaxshi ko'rsatilgan.
Sannon (1943), H. Selye (I960) reaktivlik va rezistentlikda muhim
rolni endokrin tizim iga beradi. O rganizm dan m a’lum kesk in lik va
moslashuv mexanizmlarining ishga tushishini talab qiladigan holatlarda
Sannon yetakchi rolni adrenalinga («avariya gorm oni»), H. Selye -
gipofiz oldi qismi va buyrak usti bezi gormonlariga beradi. Bu nuqtai
nazardan kortikosteroidlam ing yallig‘lanishda ishtirok qilishi alohida
d iq q a tg a sazo v o r. G lu k o k o rtik o id la r y a llig 'la n is h g a q a rs h i,
mineralkortikoidlar esa yallig‘lanishni kuchaytiruvchi gormonlar sifatida
x izm a t q ila d i. S h u n in g d e k q a lq o n s im o n b ez g ip e rfu n k s iy a s id a
y allig 'lan ish shiddatli, gipofunksiyasida esa sust kechishi m a ’lum.
Qandli diabetda reaktivlik jiddiy pasayadi (yara yom on bitadi, terida
doimo yiringli shikastlanishlar uchraydi, ko‘pincha diabetga sil kasalligi
qo‘shiladi).
R eaktivlikda muhim rolni biriktiruvchi to ‘qima o ‘ynaydi, uning
elementlari immunologik reaksiyalar, fagotsitozda ishtirok qiladi, yara
bitishini ta’minlaydi, baryer funksiyasini bajaradi.
Reaktivlikda tashqi muhit sharoitlari katta ahamiyatga ega. Masalan,
tana harorati oshganda reaktivlik hatto sovuqqonli hayvonlarda ham
oshadi. Bunday sharoitlarda reptiliyada (echkemar) anafilaktik shok,
b a q a la rd a q o q sh o l va k a m fo ra li tu tq a n o q n i c h a q iris h m u m k in .
Issiq q o n li hayvonlarda lix o rad k a dav rid a a n titan alar titri o shadi,
fagotsitoz kuchayadi. Lixoradkasiz infeksion kasalliklar og‘ir kechadi
(sovuq «difteriya»). Tana haroratining kamayishi gipoksiyaga, mexanik
om illar ta’siriga chidam lilikni oshiradi. Reaktivlik to‘liq va ayniqsa,
qism an o chlikda pasayadi. O b -h a v o , y il fasli va iqlim ning jid d iy
o'zgarishi ham reaktivlik va rezistentlik holatiga ta’sir k o ‘rsatadi.
Tashqi muhitning odamga ta’siri ijtim oiy omillar ta’sirini ham o ‘z
ichiga oladi. Ishda, oilada mikroijtimoiy aloqalaming buzilishi nevrotik
holatlam ing rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Bu holatda odam uni
o ‘rab olgan ijtimoiy va biologik muhitga noadekvat munosabat bildira
boshlaydi.
D iatez - bu konstitutsiya anom aliyasi bo‘lib, kasallikka m oyillik
yuzaga keladi. Diatez turlari: ekssudativ - kataral, timiko - gipoplastik,
asab - artritik va astenik.
Do'stlaringiz bilan baham: |
