Nutqning asosiy xususiyatlari nimalardan iborat? Nutqning to’g’riligi qanday me’yorlarga ajraladi?

8- topshiriq. Maqol va hikmatlarni daftaringizga ko‘chiring, ular
mazmunidagi  mantiqiy  bog‘liqlikni asoslang.

1. Shamol bo‘lmasa daraxtning uchi  qimirlamaydi.
2. Tilingni yaxshi ishlatsang, qurolidan yaxshi foy-
dalanadigan ovchi kabi bo‘lasan. 3. Til ravshanligi – tafakkur
ravshanligining natijasi, ravshan fikr esa muqarrar
ravshan shaklni taqozo etadi. 4. Fikrdagi  qusur so‘zdagi
xatolarni vujudga keltiradi, so‘zdagi kemtiklar esa ishdagi
xatolarni keltirib chiqaradi. 5. Usta ko‘rmagan shogird
har maqomga yo‘rg‘alar. 6. Ipni har qancha bo‘yagan
bilan ipak  bo‘lmaydi. 7. Nonni katta tishlasang ham,
gapni katta gapirma.

9-topshiriq. Gaplarni  o‘qing, nutqning jamiyat  ma’naviy-axlo-
qiy qoidalariga muvofiq tuzilishini  ifodalovchi  so‘z
birikmalarini  aniqlab, daftaringizga ko‘chiring.



Har neki senga yetar lison og‘rig‘idin, Bilgilki, qat-
tiqdurur sinov og‘rig‘idin (Alisher  Navoiy). 2. Yaxshi  so‘zlash-
ga  o‘rgan va  muloyim so‘zlashdan boshqa  narsani  odat
qilma, negaki, qanday so‘zni gapirishni  istasang, tiling shuni
gapiradi  (Kaykovus). 3. Kishi so‘z tufayli bo‘ladi malik,
ortiq so‘z qiladi bu boshin egik (Yusuf Xos Hojib). 4. Bundin
nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila biti: ham senga
tashvish ozroq bo‘lur va ham  o‘qig‘uvchig‘a (Z. M. Bobur).
5. So‘zlaganda sharoitni, suhbatdoshingni hisobga ol, beo‘rin
so‘z aytma (A.Navoiy). 6. So‘zing  kiyimingdek  bekam-u ko‘st
qil, Yoki kiyimingni so‘zingga rost qil (N. Xusrav). 7. Yaxshi,
ezgu so‘z (nutq) kishiga obro‘, baxt keltiradi. Ezgu so‘zli bo‘l
(A. Navoiy).
10- topshiriq. Abu Homid  G‘azzoliyning  «Til  ofatlari kitobi»dan
olingan parchani o‘qing va uning mazmuni asosidagi xulo-
salaringizni 5–6 ta gap bilan ifodalang.



Xunuk eshitiladigan iboralarning aksari albatta so‘kishda
qo‘llanadi. Bunday iboralar behayolik darajasiga, ya’ni bir-
biridan bepardaroq bo‘lishiga qarab  farqlanadi.
Shuningdek, bunday iboralar har o‘lkaning odatiga ko‘ra
ham tafovutlidir. Deylik, shaharning bu chekkasida quloqqa
yomonroq eshitiladigan iboralar, shaharning u chekkasida
umuman taqiqlangan bo‘lishi yoki ikkalasining orasida uni-
siga ham, bunisiga ham o‘tib turadigan darajada farqlanishi
mumkin.
Ahli ayolga nisbatan ham ishoratan gapirish go‘zal va
ma’qul ko‘rilgan odat hisoblanadi. Masalan: «Mening xotinim
falon dedi», – deyilmaydi. Balki: «Ichkari xonada shunday
gap aytildi» yoki «Parda orqasidan shunday gap eshitildi»
yoxud «bolalarning onasi aytdi», – deyilishi hayoga yaqinroq.
Bu borada ziyrak va «yopiq»roq bo‘lish maqtovga munosib
sifatdir. Ochiqlik esa xunuk, qolaversa, behayolikka boshlaydi.
Xijolatga sabab bo‘ladigan pes, kal, bavosir kabi jismoniy
ayblarni ochiq aytish ham durust emas. Balki, vaziyatga qarab,
ramzlar bilan ishora qilish  odobga muvofiqdir.
Demak, uyatli ishlarni ochiqcha gapirish behayolikka
kiradi va bularning barchasi til ofatlaridandir.
Ato ibn Horun deydi: «Umar ibn Abdulaziz tilga e’tiborli
kishi edi. Qo‘ltig‘iga yara chiqqanida uni  ko‘rishga bordik.
Undan: «Yara qayeringizga chiqdi?» – deb so‘radik. «Qo‘lim-
ning ich tarafiga», – dedi u».
Ozor yetkazishni qasd qilish, surbet va fosiq kishilar davra-
siga ko‘p qo‘shilish, so‘kishga odatlanish  kabi illatlar behayo-
likka sabab bo‘ladi.