Nutqni tinglab tushunish deganda, ovozli nutq (gapirish) chog`ida quloq solish, idrok etish va fahmlash anglanadi. Inson ma’naviy kamolotga odatda eshitish, ko’rish (kuzatish) va qolaversa, o’qish tufayli erishadi

Nutqni tinglab tushunish deganda, ovozli nutq (gapirish) chog`ida quloq solish, idrok etish va fahmlash anglanadi. Inson ma’naviy kamolotga odatda eshitish, ko’rish (kuzatish) va qolaversa, o’qish tufayli erishadi. Axborot to’planishida uchala faoliyat orasida tinglab tushunish eng muhim. Nutq faoliyatining turi va malaka hisoblanmish tinglab tushunish ta’lim maqsadi va vositasi ekanlign ma’lum.Tinglab tushunishning muvaffaqimtli amalga oshishi uchun quyidagi uch omil nazarda tutiladi. Tinglovchiniig o’ziga bog`liqliq. Eshitish malakasining rivojlanganligi, xotirasi, diqqati xususiyatlari), tinglash shart — sharoiti nutq tezligi, til materiali hajmi va shakli hamda so’zlanayotgan nutqning qancha vaqt davom etishi) va, iihoyat, qo’llangan materialning lingvistik jihatlari (tinglovchi til tajribasiga mos kelish—kelmasligi) hisobga olinadi. Suhbatdoshlar insoniy odatga ko’ra navbati bilan gapiradi va birbirini tinglab tushunishga harakat qiladi. Hayotiy tajribadan ma’lumki, o‘z fikrini og’zaki bayon etish (gapirish) ko’pchilik yoqtiradigan nutq faoliyatining turidir. O’zga shaxsni tinglab tushunish orqali turli axborot olinadi. Nutqiy muloqotda bo’lish odam uchun zaruriy ehtiyoj sanaladi. Tinglash jarayonida so’zlovchining ifoda etmish mulohazalarini qisman yoki to’lato’kis tushunib yetmaslik hollari bo’lib turadi. Buning asosiy sababi tinglab tushunishni o’rgatishga yetarli e’tibor berilmasligidadir. Nutqni tinglab tushunish deganda, ovozli nutq (gapirish) cho’ida quloq solish, idrok etish va fahmlash anglanadi. Umuman «nutq» deganda gapirish, tinglab tushunish, o’qib tushunish va yozuv tushuniladi. Ushbu sohaga oid bir-biriga yaqin ikki atamani farqlash talab qilinadi: «tinglash» — quloq solish (Oz so’zla — ko’p tingla) va «eshitish» —eshitish sezgisi (quloq) yordamida tovushni qabul qilish. Ona tilidagi nutqni tinglab tushunishda shakl va mazmun yaxlit ravishda idrok qilinadi, chet tilida ifoda vositasi (til materiali) va ifodalanmish mazmun (matn) uyg’unlashishi qiyinchilik bilan kechadi. Mazmunni ilg’ash (payqash) uchun leksik-grammatik hodisalarni yaxshi o’zlashtirgan, boshqacha aytganda tinglab tushunishning leksik va grammatik ko’nikmalari puxta shakllangan bo’lishi kerak. Shuningdek, chet tili tovush tomonini (tovush, tovush birikmalari va ohangni) farqlay olish ko’nikmasi hosil qilinmog’i lozim. Demak, tinglab tushunishning leksik, 4 grammatik va talaffuz ko’nikmalari shakllanishi oqibatida mazkur nutq faoliyati turi bo’yicha malaka hosil qilinadi. Tinglovchi (auditor) va so’zlovchi (notiq) qo’llaydigan til birliklari muvofiq tushsa, tushunish osonlashadi. Bu o’z navbatida til tajribasi bilan bog’liq masaladir. Tinglab tushunish uch bosqichli faoliyat bo’lib, umumiy eshitish idroki (akustik appersepsiya), so’zlarning tovush tomonini (fonematik) farqlash va mohiyatini anglash orqasida nutqdagi mazmun idrok etiladi, bilib olinadi va tushuniladi. Nutq faoliyatining turi va malaka hisoblanmish tinglab tushunish ta’lim maqsadi va vositasi ekanligi ma’lum. Bu o’rinda ikki toifadagi, ya’ni, bir tomondan, so’z orqali (tildagi nuqiy tajribaga suyangan holda) va ikkinchidan narsa yordamida (hayotiy tajriba, nutq vaziyatini bilish tufayli) tushuna olishning tegishli farqiga yetish kerak. Binobarin, chet tili ta’limining dastlabki bosqichida tavsiya qi linadigan nutq mavzu va vaziyatlari o’quvchilarga tanish, oldindan ma’lum, til materiali esa ular uchun butunlay yangi, notanishdir. Tinglash uchun matn (audiotekst) larni tanlashda yoki yaratishda gap ko’p. O’quvchilarning yoshiga mos, qiziqishini uyg’otadigan, mantiqan aniq nutqning monolog va dialog shaklini o’z ichiga olgan, axborotga boy audiotekst o’z tinglovchisiga yoqib tushadi. Eshitish sezgisi va analizatori orqali axborot olishning asosiy manbalari sifatida muallim nutqi, auditiv texnikaviy qurollardan magnitofon va grammofon yozuvi hamda radioeshittirish, audiovizual vositalardan ovozli diafilm, kinofilm (yoki undan parcha) va televizion ko’rsatuvlar xizmat qiladi. Tinglab tushunishning muvaffaqiyatli amalga oshishi uchun quyidagi uch omil nazarda tutiladi: tinglovchining o’ziga bog’liqlik (eshitish malakasining rivojlanganligi, xotirasi, diqqati xususiyatlari), tinglash shartsharoiti (nutq tezligi, til materiali hajmi va shakli hamda so’zlanayotgan nutqning qancha vaqt davom etishi) va nihoyat, qo’llangan materialning 5 lingvistik jihatlari (tinglovchi til tajribasiga mos kelish-kelmasligi) hisobga olinadi. Muhim masalalardan yana biri tinglangan matnni tushunish qay sabablarga ko’ra osonlik yoki qiyinchilik bilan ro’y berishini aniqlashdir. Qiyinchiliklar va ularning sabablarini bilish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tingalab tushunish qiyinchiliklari: a) til shakliga oid (omofon, majhul fe’l); b) mazmunga oid (fakt va ularning og’liqligi); c) idrok shart-sharoitlari (nutq tezligi, ohang…); d) nutq shakli bo’yicha ( monolog, diolog); e) til materialida (leksika, grammatika, talaffuz); f) audiotekst tuzilishida (jumla, abzast, kontekst...); g) va boshqalar( bir marta, tinglash, jonli va yozuvdagi nutq); Nutq faoliyatining asosiy turlaridan sanalmish tinglab tushunish ham bilishga intilishdir. Har qanday bilish jarayoning esa hissiy va mantiqiy tomonlari mavjud. Tiglab tushunishning mexanizmlari majmui fanda yetarlicha o’rganilgan. Birinchi mexanizmni ruhshunoslar nutqni idrok etish deb nomlagan. Muayyan sezgilar qo’zg’alishi nazarda tutiladi. Begona tilini bilmagan kishi uni tushunmaydi ham, balki bu tildagi nutqni eshitish qobiliyatidan mahrumdir. Ushbu mexanizm eshitish xotirasi mexanizmi bilan chambarchas bog’liq. Idrok qilish chog’ida nutqiy parchani yodda saqlash audiotekstni tushuna olish imkonini yaratadi. Ichda gapirish mexanizmi faoliyatiga ko’ra audiotekstni idrok etish paytida nutq harakat analizatori ishlaydi ( prof. Nikolay Ivanovich Jinkin o’zining til o’rgatish ruhshunosligiga bag’ishlangan yetuk ilmiy ishlarda ushbu fikrni isbotlab bergan). Tushunish darajasi tinglanayotgan nutqni ichki nutqda takrorlashga bevosita bog’liq. Odam eshitayotganini ichida taqlid yo’li bilan qaytarib turadi. Audiotekstning yoki qiyinroq 6 joylarini ichida aytib turiladi, til materiali puxta o’zlashtirilgan bo’lsa ichida takrorlash hajmi kamroq bo’ladi. Binobarin, gapirish va tinglab tushunishni birga qo’shib o‘rganish tavsiya etiladi. Eshitish sezgisiga kelayotgan signallarni xotirada qoliblangan andozaga solishtirish mexanizmi. Solishtirish shaxsning avvalgi tajribasiga, uning sezgi va hissiyotiga qarab to’g’ri-noto’g’ri bo’lishi mumkin. Tinglovchi tajribasi deganda eshitish va nutq harakati sezgilari miyada hosil qilgan iz tushuniladi. Solishtirish oqibatida tanib olishga muvaffaq bo’linadi. Eshituvdan qolgan iz mustahkam bo’lsa, tanib olish mexanizmi faolroq amal qiladi. Eshitilayotgan hodisaning to’liq aksi miyada saqlanmaydi yoki tiklanmaydi, uning izi tushadi xolos. Navbatdagi mexanizmning nomi antisipatsiya deb ataladi. Soddaroq qilib oldindan fahmlash deyish maqul. Bu mexanizim ishga tushganda audiotekstning tuzilishini yoki uning mazmunini oldindan bilish imkoniyati yaratiladi. Yana bir mexanizmni audiotekstni mantiqan tushinish deyiladi. Miya faoliyatining analitik – sentetik amali asosida va boshqa imkoniyatlar doirasida anglash, ya’ni mantiqan tushunish ro’y beradi. Mazkur mexanizmlarni shakl toptirish oqibatida o’quvchilarning tingalab tushunish malakasi hosil qilinadi. Tinglab tushinish malakasi chet tilida zaruriy mashqlarni bajarish tufayligina shakllanadi va rivojla nadi. Nutqni tinglab tushinishni o’rgatishda nimalarga ahamiyat beramiz. Birichidan nimani o’rgatish, ikkinchidan qanday qilib o’rgatish va nihoyat tushunganlikni qaysi yo’l bilan aniqlashni bilish talab qilinadi. Bu uchala masala alohida –alohida ko’rib chiqiladi. Tinglab tushunishni o’rgatish bo’yicha turli yo’nalishlar amaliyotda qo’llanilib keladi. Ulardan biri avvalo til materialini, keyin nutq faoliyatini o’rganishdir. Bu metodik g’oyaga binoan so’z, so’z birikmasi gaplarni bilib olishni mashq qilib, so’ngra o’quvchilar diqqati o’rganilgan materialning mazmun tomoniga tortiladi. Ushbu yo’l bilan tinglab tushunishni 7 o’rgatish samarasi past bo’ladi, unda ortiqcha vaqt sarflanadi, binobarin uni eng maqbul metodik usul deb topilmaydi. O’qituvchilar qo’llaydigan ikkinchi yo’nalishga ko’ra, tinglab tushunish nutq malakalarini shakllantirish bilan bevosita bog’liq holda olib boriladi. Gapirish, o’qish va yozuvni o’rgatish jarayonida o’quvchilar tinglab tushunish bilan shug’ullanishadi. Tinglab tushunishga mo’ljallangan (auditiv) mashqlar sistemaci maksadiga ko’ra ikki turga bo’linadi: maxsus va maxsus bo’lmagan mashqlar. Maxsus bo’lmagan mashqlarda tinglab tushunish yo’l-yo’lakay o’rgatiladi. Masalan, dars boshlanishidagi nutqiy mashg’ulot, so’z ma’nosini ochish chog’ida muallim hikoyasini eshitish; grammatikaning taqdimotidagi muallim gaplarini tinglash, o’zga shaxs nutqini magnit tasmasiga yozish kabilar maxsus bo’lmagan mashqlar jumlasiga kiradi.


Xulosa Muloqotga, o’zaro fikr almashuvga o’rgatish ustivor yo’nalish kasb etayotgan hozirgi sharoitda maktablarda, oliy o’quv yurtlarida chet tillarni tinglab tushunishga o’rgatish mashg’ulotlarini kommunikativlik prinsiplari asosida tashkil qilish, uning metodik texnologiyasini ishlab chiqish, o’quv dasturlari rejasiga uni aloxida dars bosqichi sifatida kiritish, muloqotga o’rgatishning bu turi bo’yicha baholash mezonlarini aniqlash zarurati ilgari surilmoqda. Ma’lumki, tinglab tushunishga o’rgatish mashg’ulotlari talabalarda muayyan uo’quv materiali bo’yicha grammatik, leksik, perseptiv(idrok qilingan) ko’nikma va malakalar shakllantirilgach tashkil qilinadi. Bunday tizimga rioya qilmaslik eshitiladigan nutqning fonetik, grammatik, leksik qonuniyatlarini idrok qilmaslikka, natijada eshitiladigan axborotni butunlay tushunmaslikka olib kelishi mumkin. Bundam xulosa shuki, tinglab tushunish ko’nikma va malakalarini shakllantirish talaffuz, leksik, grammatik ko’nikmalar va malakalarni shakllantirish bilan uzviy bog’liqdir. Bu o’rinda eshittiriladigan audiomatn mazmunining avval o’rganilgan leksikgrammatik material bilan bogliqligi, nutqning eshitilish tezligi, tashkil qilinadigan mashqlarning o’quvchilarning eshitish xotirasini rivojlantirishga yo’naltirilganligi audiomatn mazmuni o’quvchilarning barcha sezgilariga kompleks ta’sir qiladigan audio-vizual vositalar orqali bayon qilinishi ham muhimdir.