Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar idrokining psixologik rivojlanish mazmuni

 
 
 
 
 
 
 
 

---

9 
 
 
I Bob. Muammoni о„rganishni ilmiy-nazariy asoslari. 
1.1.
 
Muammoni о„rganish yuzasidan pedagogik-psixologik va metodik 
adabiyotlar taxlili. 
 
Nutq buzilishlarini tahlil qilish tamoyillariga ta‘rif bergan dastlabki 
tadqiqotchilardan biri R.YE.Levina hisoblanadi. Bundan oldin ham kо‗pchilik olimlar 
nutq buzilishlari, ularning kelib chirqish sabablarini, bartaraf etish hamda fiqo-
mulohazalar bildirganlar. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yevropa tibbiyotining nutq 
buzilishlarini о‗rganish borasida qо‗lga kiritgan muvaffaqiyatlarining katta ta‘siri 
bо‗lib, A.Kusmaul nutq buzilishlarining dastlabki turlari haqidagi yig‗ilgan 
tasavvurlarini tanqid ostiga oldi; ularni sistemalashtirdi, atamalarni tartibga keltirdi. 
XX asr boshida chet ellik va rus tadqiqotchilari V.Oltushevskiy, G.Gutsman, 
E.Freshels, S.M. Dobrogayevlarning ishlarida asos qilib olindi. Buning umumiy 
tomoni kо‗p edi; etlopotogeneztik mezon bilan tо‗ldirilgan klinik yondashuv, 
buzilishlarning alohida turlari bilan kasallikning u yoki bu patalogik shakli о‗rtasidagi 
bog‗lanish, bunday xollarda nutq buzilishlari kо‗pincha u yoki bu kasallikning 
alomati sifatida talqin qilinar edi, shuningdek, tasnif tili bunda lotin va grekcha sо‗z 
yasovchi elementlaridan tashkil topgan atamalardan qо‗llanilgan. Tasniflar о‗rtasida 
buzilishlarni guruhlashning turli prinsiplari, shuningdek, u yoki bu mezonni 
tasniflashning muhimlik darajasiga bо‗lgan qarashlaridagi ayrim qarama-qarshiliklar 
bilan bog‗liq nomutanosibliklar ham kuzatiladi. 
Nutqiy sistema bosh miya a‘zolarining faoliyatiga asoslanadi. Ulardan har biri 
nutq faoliyatining о‗ziga xos vazifasini bajaradi. A.R.Luriya miya faoliyatini uchta 
funksional blokka ajratadi. 
1-blok - bosh miya pо‗stlog‗i osti haqidagi bilimlarni о‗z ichiga oladi. U bosh 
miya qatlami tonusining normalligi va uning tetiklik holatini

---

10 
ta‘minlaydi.
2-blok - orqa miya qatlami katta yarim sharlari bо‗laklarni о‗z ichiga oladi, 
tashqi dunyodan olingan sezgi axborotlarini qabul qiladi, qayta ishlaydi va saqdaydi. 
U bilish jarayonining amalga oshiradigan asosiy miya apparati hisoblanadi. Uning 
tuzilishi birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi doiralarga ajratadi. Birlamchi doira - 
miya qatlamlarining proyeksion doiralaridir, uning neyronlari juda ham yuqori 
darajada о‗ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ularda alohida sezgi a‘zolaridan sezgi 
axborotlarini qabul qilish hodisasi yuz beradi. Miya qatlami apparatlarining birlamchi 
doiralari ustidan ikkilamchi doiralar qurilgandir. Ular birlamchi doira orqali olingan 
qо‗zg‗alishlarni tahlil qiladi. Ikkilamchi doiralar kabi о‗zining ixtisosiy modelligi 
(kо‗rish, eshitish)ni saqlaydi. Birlamchi va ikkilamchi doiralar u yoki bu analizatorlar 
(kо‗rish, eshitish)ning bosh miya qatlami birikmasini о‗zida namoyon etadi. 
Uchlamchi doiralar analizatorlarning miya kqtlami bо‗linmalarini о‗zgartirish 
doiralari hisoblanadi. Ular turli modallikda olingan sezgi axborotlarini tahlil, sintez, 
integratsiya qilish vazifasini о‗taydi. Ularning faoliyati asosida sintezlarning beqaror 
va tashqi darajasidan simvolik darajaga e‘tiborni qaratish munosabatlari murakkab 
logik-grammatik sо‗zlar qurilish haqidagi bilimlar bilan ish kо‗rishga о‗tish sodir 
bо‗ladi. 
3-blok katta yarim sharlar qobig‗ining oldingi bо‗limlari (motor, motor oldi va 
old frontal soxa) doirani о‗z ichiga oladi. Bu blok inson faoliyatining rejalashtirish, 
moslashtirish va nazorat qilishni ta‘minlaydi. U, shuningdek, miya qobig‗i ostidagi 
a‘zolar faoliyati barcha sistemalarning tonusi va tetik holatini ular faoliyati oldiga 
qо‗yilgan vazifalarga muvofiq moslashtirishni amalga oshiradi. Nutq faoliyati barcha 
bloklarning birgalikda ishlash natijasida vujudga keladi. Shu bilan birga har bir blok 
nutq jarayonida alohida maxsus о‗ziga xos xususiyati bilan ishtirok etadi.
Tadqiqotchilar bolalardagi nutq buzilishlari tasnifi masalalarini ishlab chiqishda ikkita 
yо‗nalishga ajraladilar. Birinchi yо‗nalish tarafdorlari nutq buzilishlarining umumiy 
logopediyaga daxldor an‘anaviy nomenklaturasini saqlab qoldilar. Lekin uni yangi 

---

11 
mazmun bilan boyitdilar. Boshqa yо‗nalish tarafdorlari an‘anaviy bо‗lgan 
nomenklaturani inkor etdilar va nutq buzilishlarining yangi guruhini tuzdilar. 
Shunday qilib, nutq buzilishining ikki turi tibbiy-pedagogik va psixolo-pedagogik va 
pedagogik turini R.YE.Levina asoslab berdi. Nutqning tо‗liq rivojlanmay qolishi - 
turli xil murakkab nutqiy kamchilikdir, bunda nutq sistemasining tovush chiqarish va 
ma‘noli tomonlariga taalluqli barcha komponentlarining shakllanish jarayoni buzilgan 
bо‗ladi. Umumiy alomatlar sifatida quyidagilar qayd qilinadi; nutq rivojlanishining 
kech boshlanishi, lug‗at boyligining kamligi, agrammatizm, talaffuzdagi nuqsonlar, 
falmalar tuzilishidagi nuqsonlar. Nutqning bunday rivojlanmay qolishi turlicha 
darajalarda aks etishi mumkin; nutqning yо‗qolishi yoki uning noaniq bog‗lanishsiz 
holatidan mukammal holatigacha, lekin bunda fonetik va leksik grammatik 
rivojlanmay qolish elementlari bо‗ladi. Bolada nutq vositalarining shakllanganlik 
darajasiga qarab tо‗liq rivojlanmay qolishi uch darajaga bо‗linadi. P.K.Anoxin, 
A.N.Leontyev, A.R.Luriya va boshqa olimlarning olib borgan tadqiqotlariga kо‗ra, 
har qanday psixik funksiyalarning asosi alohida "markazlav" bо‗lmay, balki markaziy 
asab sistemasining turli joylarida joylashgan murakkab funksiyalar tuzumi 
hisoblanadi. Odam nutqi tushunarli va manoli bо‗lishi uchun nutq azolarining 
harakatlari aniq va tо‗g‗ri bо‗lishi kerak. Qadimgi grek faylasufi va shifokori 
Gippokrat bir qator nutq buzulishlarining sababini kо‗rsatib о‗ttan. Yana boshqa grek 
faylasufi Aristotel nutq hosil bо‗lish jarayonini periferik nutq apparatining anatomik 
tuzilishi bilan bog‗lab, anatomik tuzilishdagi kamchiliklarni nutq buzilishiga sabab 
qilib kо‗rsatgan. Yuqoridagilardan shuni aytish mumkin-ki, antik davr olimlarining 
tadqiqotlaridayoq nutq buzilishi sabablarini tushunishda ikki yо‗nalishga bо‗lishgan. 
Birinchi yо‗nalish Gippokrat nuqtai-nazari bо‗lib, bosh miyaning jarohatlanishi nutq 
buzilishlarining kelib chiqishiga sabab bо‗luvchi bosh omil ekanligi takidlangan. 
Ikkinchi yо‗nalish Aristotelga tegishli bо‗lib, periferik nutq apparatining 
buzilishlarining sababi etib kо‗rsatilgan. Nutq buzilishlari etiologiyasida bosh miya 
jarohatlanishining "о‗z о‗rni" borligini eramizdan 400 ming yil avval Gippokrat 

---

12 
tomonidan aytilgan bо‗lsa, bunga haqiqiy ilmiy tasdiq 1 1 - yilda fransuz shifokori 
Pol Broka tomonidan bosh miyada nutq markazi mavjudligi va bu markaz 
jarohatlanish buzilishini keltirib chiqaruvchi omillarni kо‗rsatib berilgandan sо‗ngina 
berilgandir. Xuddi shunga о‗xshash kashfiyot yilda Vernike tomonidan ham amalga 
oshirilgan. S.M. Dobrogayev nutq buzulishlari sabablari orsida quyidagilarni ajratib 
kо‗rsatdi. 
1. Oliy nerv faoliyati kasalliklari. 
2. Anatomik nutq apparatida patalogik о‗zgarishlar. 
3. Bolalikdan tarbiyaning yetishmasligi. 
4. Organizmning umumiy nevropatik holati. 
M.YE.Xvatsev nutq buzulishi sabablarini ichki va tashqi omillarga ajratadi. 
Shu bilan birga organik (anatomik-fiziologik), (morfologik) funksional (psixogek) 
ijtimoiy psixologik va psixo-nevrologik sabablarni ajratib kо‗rsatdi. Funksional 
sabablarni M.YE.Xvatsev, I.P.Pavlov ta‘limoti orqali tushuntirdi. Bu talimot 
markaziy nerv sistemasida qо‗zg‗alish va tormozlanish jarayonlarining о‗zaro 
munosabatini buzilishi haqida bо‗lib, M.YE.Xvatsev bu orqali organik va funksional, 
markaziy va periferik sabablarning о‗zaro munosabati mavjudligini takidlaydi. 
Nutq buzilishlari sababi deganda - organizmga tashqi yoki ichki zararli 
omilning ta‘sir etishi yoki ularning о‗zaro aloqasini tushunish mumkin, qaysiki, bu 
nutq buzilishi xususiyatini aniqlaydi. Nutq buzilishining umumiy kо‗rinishi kо‗pchilik 
olimlar va tadqiqotchilar har xil fikrlarida isbotladilar. Rivojlanish anomaliyasini 
bartaraf etishda, tarbiya muhim rol о‗ynaydi. Chunki bola hayotining bu davri 
psixologik rivojlanishining kо‗plab tomonlari, sensor va motor sohasining 
shakllanishi uchun sinteziv hisoblanadi. Bu davrda ruhiy funksiyalar о‗zining optimal 
rivojlanish yо‗lini о‗taydi, о‗zaro aloqalarda ham umuman ongda murakkab 
tabaqalanish yuz beradi. Anomal bolalarni tabaqalashtirilgan tarzda tarbiyalash va 
о‗qitish tizimining ilmiy asoslarini yaratish turli nutq nuqsonlarini har tomonlama 
chuqur о‗rganishni talab etadi. N.A.Vlasova bо‗yicha ruhiy rivojlanishi erta 

---

13 
korreksiyalash muammosini ishlab chiqish va shu munosabat bilan maktabgacha 
yoshdagi 
barcha 
toifadagi 
anomal 
bolalar 
uchun 
maktabgacha 
tarbiya 
muassasalarining tabaqalashtirilgan tarmog‗ini kengaytirish, bola hayotining dastlabki 
yillaridan boshlab tarbiyalash va о‗qitishning korreksion tizimini yaratish maqsadida 
kompleks eksperimental tadqiqotlar olib borishni tashkil etish defektologiyaning 
yangi yо‗nalishlaridan biri bо‗lib, u anomal bolalar rivojlanishidagi kamchiliklarni 
bartaraf etishning yо‗llarini izlash jarayonida shakllanadi. Bu yо‗nalish maktabgacha 
yoshdagi bolalar bilan korreksion ish olib borishning tahminiy dasturini taklif etadi, 
bunda ishlab chiqiladigan dastur faqat u yoki bu malaka va bilimlarni 
shakllantirishgina emas, balki, bola uchun zarur bо‗lgan yangi bilim, funksiya 
buzilishidan yetadigan zararni kamaytirishi, rivojlanishidagi umumiy anomaliyani 
korreksiyalash vositalarini shakllantirish, ikkilamchi nutq buzilishlarining oldini olish 
va bartaraf etishga kо‗maklashish zarur. Bir darajadan ikkinchi darajaga о‗tish yangi 
til imkoniyatlarini paydo bо‗lishi, nutqiy faollikning oshishi, nutqning sabablilik 
asoslarini о‗zgarishi va unga predmet-ma‘noli mazmunini о‗sishi, tо‗ldiruvchi 
imkoniyatlarini shakllanishi bilan aniqlanadi. Bolaning individual siljishi tempi 
birlamchi nuqsonning birligi va uning kо‗rinishi bilan belgilanadi. 
Nonutqiy jarayonlarni tо‗g‗ri baholash nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar aniq 
rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash va shu bilan birga ularning о‗rnini tо‗ldirishi 
imkoniyatlarini aniqlash uchun zarurdir. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarni shunga 
о‗xshash nutqiy rivojlanishi orqada qolgan bolalardan farq qilishi kerak. Shuni 
nazarda tutish kerakki, nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarda odatiy muddatlarda 
kundalik sо‗zlashni nutqini tushunish, atrof-muhitga bо‗lgan xissiy tanlash 
munosabati rivojlanadi. Nutqiy va ruhiy rivojlanish о‗rtasidagi aloqaning yо‗qolishi 
diagnostik belgilardan biri bо‗lib xizmat qilishi mumkin. 
Bu belgi bunday bolalarning ruhiy rivojlanishi odatda nutqiy rivojlanishdan 
kо‗ra ancha о‗tib borishda namoyon bо‗ladi. Ularni ajratib turadigan narsa nutqiy 
kamchiliklarga tanqidiy qarashlaridir. Nutqning boshlang‗ich patologiyasi nutqiy 

---

14 
intellekti meyordagidek ishlashga xalaqit qilib, ma‘lum darajada saqlanib qolgan 
aqliy qobiliyatlari shakllanishini orqaga tortadi. Ammo sо‗zlashuv nutqi yuzaga 
kelish va xususan nutqiy qiyinchiliklar yо‗qolib borishi bilan ularning intellektual 
rivojlanishi normaga yaqinlashadi. Nutqi tо‗liq rivojlanmaganlikni nutqiy 
rivojlanishini orqada qolishi kabi kо‗rinishlardan farq qilish uchun analizni chuqur 
о‗rgatib chiqish va bolaning nutqiy kо‗nikmalarini tahlil qilib chiqish kerak bо‗ladi. 
Anamnezda kо‗p hollarda markaziy nerv sistemasida katta buzilishlar haqidagi 
ma‘lumotlar berilmaydi, bu esa motorli vazifalarda, ruhiy ta‘mirlanishlarida va 
umuman xulqida katta saqlanish ta‘minlaydi. Faqatgina yengil tug‗ma jarohati 
mavjudligi, bolaning ilk davridagi davomli somatik kasalliklar mavjud bо‗ladi: 
noqulay nutqiy muhit ta‘siri tarbiyadagi xatoliklar, muloqotning yetishmasligi va 
nutqiy rivojlanishi normal borishni sekinlashtiruvchi omillar qatoriga kiritishi 
mumkin. Bunday xollarda, eng avval, nutqiy kamchilikni qaytarish dinamikasi о‗ziga 
diqqatini qaratadi. 
Nutqiy rivojlanishi ortda qolgan bolalarda nutqiy xatolar nutqi tо‗liq 
rivojlanmagan bolalarga nisbatan tasodifiy hisoblanadi. Bunday bolalarda nutqiy 
kо‗nikmalar hajmi normasi ortda qoladi, ularga о‗zidan kichik bо‗lgan bolalarga xos 
xatoliklarga yо‗l qо‗yish odatdir. Yosh normativlardan ma‘lum darajadagi 
cheklanishlarga (xususan, tovushlar doirasidan) qaramay, bolalar nutqi uning 
kommunikativ vazifalarni ta‘minlaydi, ba‘zi hollarda esa aytarli tо‗la xulqning 
boshqaruvchisi hisoblanadi. Ularda о‗z-о‗zidan (spontan) rivojlanishga intilish, ishlab 
chiqilgan nutqiy kо‗nikmalardan erkin munosabatlarda foydalanish ancha aniq ifoda 
etiladi, bu esa nutqiy kamchiliklarni maktabga chiqqunga qadar tо‗ldirib turish 
imkonini beradi. 
R.YE.Levina о‗zining tadqiqot ishlarida alohida nutqiy kamchiliklarning 
kо‗rinishini ifodalash va til vositalari holatini hamda kommunikativ jarayonlarini aks 
ettiruvchi bir qator kо‗rsatmalar bо‗yicha bolaning anomal rivojlanish holatini 
tasavvur etishdan ilgari sо‗rilishiga imkon beruvchi materiallarni ishlab chiqdi. 

---

15 
Anomal nutqiy rivojlanishni bosqichma-bosqich dinamik tuzilishni о‗rganish asosida 
past darajadagi rivojlanishdan yanada yuqoriga о‗tishni belgilovchi о‗ziga xos 
qonuniyatlar ham ochib berildi. Har bir daraja о‗sha bog‗liq nutq komponentlarini 
shakllanishni orqaga tortuvchi birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarning namoyon 
bо‗lishi ma‘lum nisbatlari bilan xarakterlanadi.
О‗yin olimlar tadqiqotlariga kо‗ra mehnat va о‗qish bilan birgalikda 
faoliyatning asosiy turlaridan hisoblanadi. 
Psixologlarning ta‘kidlalaricha, о‗yinli faoliyatning psixologik mexanizmlari 
shaxsning о‗zini о‗zi boshqarish, о‗z imkoniyatlarini amalga oshirishning 
fundamental extiyojlariga tayanadi. 
О‗yin ijtimoiy tajribalarni о‗zlashtirish va qayta yaratishga yо‗galgan 
vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi va unda shaxsning о‗z imkoniyatlarini 
amalga oshirishning fundamental ehtiyojlariga tayanadi. 
Ayrim hollarda esa bola о‗z о‗yinida oldin kattalar mehnatiga taqlid 
qiladi,keyinchalik ularning mehnatida qatnashadi.О‗yin yosh avlodni mehnatga 
tayyorlaydi.Bolalar о‗yinini bunday tushunish birinchi marta K.D.Ushinskiy 
tomonidan ta‘riflab berilgan edi.U о‗z asarlarida bolalar о‗yinning mazmuni, ularning 
hayotdan olgan taassurotlari bilan belgilanib, ular shaxsining shakllanishiga ta‘sir 
etadi,deb yozadi. Bu fikrni P.F.Lesgaft ham tasdiqlab, bolalar о‗z о‗yinlarida tevarak 
atrofdan olgan taassurotlarni aks ettiradilar,deydi.Bunday faoliyat bolaning 
rivojlanishida kata ahamiyatga egadir. 
Bolalarning о‗yini nazariyasiga .A.Flerina, YE.I. Tixeyeva, YE.A.Arkin kabi 
olimlar asos soldilar, keyinchalik R.Y.Lextman-Abramovich, N.M.Aksarina, 
A.P.Usova, D.V.Mendjeritskaya, R.I.Jukovskaya, T.A.Markova, S.L.Novosyolova, 
YE.V.Zvorigina (21) va boshqalarning tadqiqot ishlari bolalar о‗yini mavzusini 
ishlab chiqishga bag‗ishlanadi. 
A.V.Zaporojets bolalar о‗yinin ilk yoshdan boshlab kuzatib borishi natijasida 
uni harakatga keltiruvchi sabablar, rivojlanish qonuniyatlari, har xil yosh 

---

16 
bosqichlarida bolalar о‗yinning о‗ziga xos tomonlari, mazmuni va tuzilishini 
о‗rganish zarurligini ta‘kidlaydi. 
О‗yin bola uchun haqiqiy hayotdir. Agar tarbiyachi bolalar о‗yinini oqilona 
tashkil eta olsagina u ijobiy natijalarga erishish mumkin. A.P. Usava shunday degan 
edi: ―Bolalar hayoti va faoliyatini tо‗g‗ri tashkil tashkil etish – ularni tо‗g‗ri 
tarbiyalash demakdir. Bolalarni tarbiyalashda о‗yin shuning uchun ham samarali 
natija beradiki, о‗yinda bola yashashni о‗rganmaydi., balki о‗z hayoti bilan yashaydi. 
Bola nutqining tо‗g‗ri rivojlanishi nafaqat fonematik idrok va nutqning talaffuz 
tomonining rivojlanish darajasi, balki, atrofdagilar nutqida hamda shaxsiy nutqda 
sо‗zning tovush tarkibini farqlash imkoniyati bilan belgilanadi.Maktabgacha 
tarbiya yoshdagi rivojlanuvchi nutqning asosiy funksiyalaridan biri – 
kommunikativ funksiya yoki muloqot funksiyasidir. Ilk bolalik chog‗idanoq bola 
nutqdan muloqot vositasi sifatida foydalanadi. Muloqot kattalar va kattaning 
ishtirokidagi aniq vaziyat bois yuzaga keladi. U yoki bu harakatlar va predmktlar 
bois aniq vaziyatda muloqot etish vaziyatli nutq yordamiga amalga oshadi. Mazkur 
nutq biron- bir faoliyat bilan bog‗liq ravishda yoki yangi predmetlar yoki voqea- 
hodisalar bilan tanishish davomida yuzaga keluvchi savollarni, savollarga 
javoblarni, ma‘lum talabalarni ifodalaydi. 
Muloqot deganda о‗zaro munosabatlarning shakllanishi rо‗yobga chiqarilishi va 
nomoyon bо‗lishini ta‘minlovchi infarmatsion ematsional va predmetli о‗zaro ta‘sir 
jarayoni tushuniladi. Bola shaxsining shakllanishida muloqatning roli benihoya 
kattadir. Muloqot jarayonida muayyan shaxsiy munosabatlar shakllanadi. Bolada 
qanday shaxsiy sifatlarning tarkib topishi kо‗p jixatdan uning atrofdagilar bilan 
bо‗lgan о‗zaro munosabati xarakterga bog‗liqdir.