Нутқ тўғрисида умумий тушунча

2.3. Bolalar nutqi grammatika tuzilishining o‘sishi.

Tilga kira boshlagan bola o‘z nutqida dastlab, bosh kelishikda keladigan bir necha otlarni va infinitiv hamda buyruq formada keladigan ba’zi fe’llarni ishlatadi.

Bolalarning dastlabki gaplari bir so‘zdan iborat buladi. Shu bilan birga, bolaning aytgan bitta so‘zi – gapi bir necha ma’noga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, bola: sut (shut) deyar ekan, bundan: «Sut ber», «Sut ichaman», «Ana sut» degan va boshqa shu kabi ma’nolarni ifodalashi mumkin. Shuningdek, bola: mushuk deyar ekan, bu bilan: «mushuk meni timdaladi», «mushukni menga ber», «mushuk bilan o‘ynayotibman» degan gaplarni aytayotgan bo‘lishi mumkin.

Bolalarning tili chiqishining mana shu dastlabki bosqichida ba’zan ularning gapi bir necha (ikki-uch) so‘zdan ibo­rat bo‘lishi mumkin. Lekin bu so‘zlar biriktiruvchi yuklamalar yordami bilan yoki shu so‘zlarning formasini o‘zgartirish yo‘li bilan bog‘lanmagan bo‘ladi. Masalan, bola qo‘liga qog‘oz ushlab olib onasiga; «Sulat, qaypoq», deb murojaat qiladi. Bolaning onasi ilgari unga shunaqa qog‘ozga surat solib bergan, yoki qog‘ozdan qalpoq yasab berganligi uchun ham, u bolasining nima demoqchi bo‘lganini tushunadi. Bola «Oyi, menga qog‘ozdan qalpoq qilib ber, qog‘ozga chizib ber» degan ma’noni ifodalab, keyinchalik uzun gapni ikkita so‘z bilan aytib qo‘ya qoladi, ya’ni: surat, qalpoq.

Bola bir yoki bir necha so‘zdan iborat gapni aytish bilan o‘z fikrida bo‘lgan va aytmoqchi bo‘lgan narsasini qo‘l yoki imo-ishora bilan ko‘rsatib berganidagina bolaning oldida turgan kishilar uning mana shu chala-chulpa gapini tushunishlari mumkin. Tilga kirgan bola bilan bir vaziyatda turgan vaqtingizdagina uning gapini tushunish mumkin.

Lekin bola bir yarim yoshga to‘lgandan keyin, ayniqsa uch yoshga qadam qo‘yganda ona tilining grammatika tuzilishini egallay boshlaydi.

Bola oz va ko‘p tushunchasini juda erta farq qila bosh­laydi. Bola ikki yoshga to‘lgunicha katta va kichik tushunchasini ham farq qila boshlaydigan bo‘lib qoladi (aka, opa, «ninni», uka). Shuningdek, bola kelishiklarni ham juda erta (ikki yoshgacha) farq qila boshlaydi. Ammo karatkich kelishigi urnida, ko‘pincha, tushum kelishigi ishlatadi (bi­zni uyimiz). Bolalar bu yoshda fe’llarni shaxs va zamon e’tibori bilan ham birmuncha to‘g‘ri ishlatadigan bo‘lib qoladi. Bolalar buyruq fe’lini ancha tez va barvaqt o‘zlashtirib oladilar.

Bola ikki yoshga to‘lib, uch yoshga o‘tganida sodda gaplarni to‘g‘ri tuzib gapirishni o‘rganadi. Bola: «Sut ber». «Bobov suyak yeydi», «Surat kilib ber», «Uyqim keldi» deb gapiradigan bo‘lib qoladi. Endi bola nutqi bevosita o‘zi turgan vaziyatdan tashqaridagi narsalar, shu paytdagi biron ish-harakat bilan bevosita bog‘lanmagan narsalar haqida ham gapira boshlaydi, ya’ni o‘zi bevosita ko‘rib turmagan nar­salar to‘g‘risida gapira boshlaydi.

Bu xildagi nutq esa tasavvurlarga asoslanib fikr qilishning ifodasidir.

Ikki yarim yoshdan besh yoshgacha bo‘lgan bolalarning o‘zicha so‘z yasay boshlashi maktabgacha tarbiya yoshida bo‘lgan bola­ning kattalardan eshitgan so‘zlarinigina takrorlab qolmas­dan, balki, shu bilan birga, grammatika formalarini haqiqatdan egallay borganliklarni ko‘rsatuvchi belgidir. Bu so‘z yasash shundan iborat bo‘ladiki, shu yoshdagi bolalar o‘zlari bilgan so‘zlarning shakllariga o‘xshatib so‘z tuza boshlaydilar: «non»–«nanna», «osh»–«oshsha», «u yerga»–«o‘ttaga» va hokazo.

Bolalar to‘g‘ri tarbiyalanib borganlarida, ayniqsa maktabgacha tarbiya yoshiga yetganlarida, ularda tilning gramma­tika formalarini amaliy ravishda egallash juda tez qadam bilan olg‘a qarab boradi. Shu yoshda bolalar murakkab gap sintaksisini ham egallab oladilar. Bolaning nutqida bir-biri bilan bog‘langan qo‘shma gaplar paydo bo‘ladi. Bolalar­ning nutqda sodda gap, bosh gap, ergash gap va hokazolar aniq, ko‘rina boshlaydi. Ularning nutqlarida murakkab gap­lar ishlatiladi. Bu gaplarda biror sababiyat, maqsad, xulosa, izoh, shart va shu kabilar aks ettirila boshlaydi. Nutqning tuzilishidagi bu murakkab formalar tafakkurning murakkabroq formalari o‘sib borishiga bog‘liqdir. Bolalarda nutq o‘sishining ana shu bosqichida hodisalarning sabablari va bir-biriga bog‘lanishi to‘g‘risida turli savollar tug‘ila beradi. Shu yoshdagi bolalar kattalardan muttasil: «Nega?», «Nima uchun?» deb suray beradilar.

Bola yetti yoshga yetganida og‘zaki nutqning grammatikasini amaliy yo‘l bilan egallab oladi deyish mumkin. Bola­ning nutqni ana shunday amaliy egallab olishi keyinchalik savod chiqarish va tiliing grammatikasini o‘rganishga imkon beradi.

Bolalar nutqining o‘sishida ularning maktabda o‘qishi ayniqsa katta rol o‘ynaydi.

Bola maktabga kirmasdan oldin o‘zi qanday gapirayotganligi ustida o‘ylab o‘tirmasdan, o‘z nutqidan aloqa va bilish vositasi tariqasida foydalanadi.

Maktabda esa bola gaplashayotgan til o‘qitiladigan va o‘rganiladigan ilm bo‘lib qoladi. Maktabda o‘qiyotgan bola o‘z ona tilining grammatikasi bilan shug‘ullanish natijasida, o‘z nutqini grammatika qoidalariga muvofiq sur’atda ongli ravishda tuzishni o‘rganadi. Grammatikani o‘qib o‘rganish jarayonida bola nutqining fonetika jihati aniqlanadi, nutqning morfologiya jihati to‘g‘ri bo‘lib boradi, nutqning sintaksis tuzilishi ancha takomillashadi.

Nutqning ayrim jihatlariga xos bo‘lgan bu sifatlar faqat grammatikani o‘qib o‘rganish natijasidagina o‘sib qolmasdan, balki, shu bilan birga, maktabda o‘qitilayotgan boshqa fanlarning ta’siri ostida ham o‘sadi.

Maktabda o‘qitilayotgan hamma fanlarni o‘rganish va shu fanlar bilan shug‘ullanish jarayonida o‘quvchi nutqining lug‘at boyligi boyiydi, so‘zlarning mazmuni chuqurlashadi va kengayadi, har qaysi so‘zning, har qaysi terminning ma’nosi aniqlanadi. Adabiyot darslari bilan shug‘ullanish o‘quvchilar nutqining o‘sishiga ayniqsa katta ta’sir qiladi. O‘quvchilar adabiyot darslarida to‘g‘ri tuzilgan nutqning eng yaxshi na’munalari bilan tanishadilar.

Tilga doir mahsus mashg‘ulotlarda, shuningdek, boshqa fan­larni o‘qitish vaqtida, o‘qituvchilar o‘quvchilar oldiga o‘z nutqlarini muayyan talablarga javob beradigan qilib tuzish, masalan, muayyan savolga to‘liq va keng javoblar berish, muayyan reja asosida hikoya qilib berish, bir narsani hadeb takrorlay bermaslik, ravon tuzilgan, to‘liq gaplar bilan to‘g‘ri gapirish va boshqa shu kabi vazifalarni qo‘yadilar.

Bolalarning yozma nutqni egallashlari ularning nutqini o‘stirishda muhim bosqich bo‘ladi. O‘quvchi yozma nutqni to‘g‘ri tushunishni o‘rganib oladi, o‘z fikrlarini yozma nutq holida bayon qilish va boshqalarga tushuntirishni o‘rganadi. Kitob o‘qish va ayniqsa o‘zidagi fikrlarni yozma tarzda ifodalab, bayon qilib berish tilning grammatika tuzilishini egallamoq uchun katta ahamiyatga egadir. Yozma bayon qilish vaqtida fikrni to‘liq tushuntirib berish zarurligi o‘quvchini o‘zi yozayotgan narsaning mazmunigagina diqqat berib qolmasdan, balki, shu bilan birga, o‘zining qanday qilib yozayotganiga ham e’tibor berishga majbur qiladi, uni o‘zi yozgan fikrni qayta-qayta o‘qib, o‘z nutqini analiz qilib ko‘rishga majbur qiladi. O‘quvchi yozib bayon qilayotgani-da, ko‘pincha, bu ishini bir necha marta qayta ko‘rib chiqishga, o‘zgartirishga, to‘ldirishga, qaytadan ishlab chiqishga majbur bo‘ladi.

O‘quvchi o‘qituvchining topshirig‘iga binoan yozma ishlar bajarayotganida o‘zining shu ishiga baho berilishini, ammo bu baho ishning faqat mazmuniga qarabgina berilib qolmasdan, balki, shu bilan birga, o‘z fikrining «qanday til» bilan bayon qilinganiga qarab ham baho berilishini oldindan bilib turadi. Mana shu hollarning hammasi bolani o‘z nutqini grammatika va logika talablariga muvofiq keladigan qilib, ongli ravishda tuzishga majbur etadi.

Yozma nutqni egallash og‘zaki nutqni va ayniqsa mo­nolog nutqni to‘g‘ri va kengroq qilib tuzishga yordam beradi.

O‘quvchi maktabda berilgan topshiriqni tayyorlash vaqtida shu topshiriqni o‘ziga-o‘zi gapirib berishni muttasil mashq qilib turishi o‘quvchi nutqining o‘sishiga katta ta’­sir qiladi. O‘quvchi darslarni tayyorlayotgan vaqtda shu darslarni kitobdan o‘qibgina qolmasdan, balki, odatda, u kitobdan o‘qigan narsalarini kitobni yopib qo‘yib, o‘ziga yoki yonidagi sherigiga so‘zlab ham beradi. Bunday hollarda o‘quvchi o‘zi tayyorlayotgan darsni grammatika qoidalariga to‘g‘ri rioya qilgan holda ayniqsa tushunarli qilib og‘zaki gapirib berishga intiladi. O‘qituvchi o‘quvchining nimalarni bilganligi va bilganlarini qanday gapirib berishi bilangina kifoya qilmasdan, balki, shu bilan birga, shu bilgan narsasini qanday qilib va qay tariqa gapi­rib berayotganiga ham e’tibor berishini o‘quvchi yaxshi b ilad i.

O‘quvchi ovoz chiqarib, aynan, yoki o‘z so‘zlari bilan takrorlash yo‘li bilan o‘zining artikulyatsiya apparatini mashq qildiradi, o‘z nutqining qay darajada to‘g‘riligini nazorat qiladi, shu bilan birga o‘zi o‘zlashtirgan bilimlarning to‘g‘riligini va mustahkamligini ham nazorat qiladi.

Albatta, o‘quvchi nutqining o‘sishida o‘qituvchining nutqi katta rol o‘ynaydi, chunki o‘qituvchining nutqi o‘quvchilar uchun namunali nutq, hisoblanadi. Shu sababli, har bir o‘qituvchi o‘quvchilar nutqini o‘stirishga intilib, o‘zi ham o‘z nutqini takomillashtirish ustida to‘xtovsiz va tinmay ishlashi lozim.

Mazmunli, to‘liq fikrli, to‘g‘ri tuzilgan va uslub jihatidan chiroyli bo‘lgan nutqni o‘stirish maktabda bolalarning o‘qitish sohasida qo‘yilgan muhim vazifalarning biridir.