Nurullayeva gulshan sunnatullayevna bitiruv malakaviy

“Funun  ul-balog„a” 

da 

tajnis 

turlari: 

“Badoe‟u-s-sanoe‟”da tajnis turlari: 

1.

 

Tajnisi tom 

Tajnis-i tom (tajnis-i tasrih) 

2.

 

Al-tajnisuz-zoyid 

Tajnis-i noqis (tajnis-i muharraf) 

3.

 

Al-tajnis-un-noqis 

Tajnis-i muzayyal (tajnis-i zoyil)     

4.

 

Al-tajnis-ul-murakkab 

Tajnis-i muzori‘(tajnis-i mutarraf) 

5.

 

Al-tajnis-ul-mukarrar 

Tajnis-i lohiq 

6.

 

Al-tajnis-ul-mutarraf 

Tajnis-i aks 

---

 

 

 

44 

 

7.

 

Al-tajnis-ul-xat 

Tajnis-i murakkab 

 

Tajnis-i xattiy 

 

Tajnis-i mushavash 

 

Ko‗rinadiki,  ayrim  turlar  nomlanishidagina  farqlanadi,  ayrimlari  esa  nom  bilan 

birga  izohda  ham  ikki  xil.  Albatta,  ikkinchi  risolada  tur  va  izohlar  kengroq  va 

batafsilroq. Biroq Taroziy misollarni uch tilda: turkiy, forsiy va arabiy tillarda. A. 

Husayniy esa faqat forsiy baytlar berish bilan cheklanadi.  

2.  ―Funun  ul-balog‗a‖da 

at-tas‟hif

  degan  san‘at  uchraydi.  U  haqida  hozirgi 

manbalarda ma‘lumot uchramaydi. Biroq bu san‘at ―Badoe‘u-s-sanoe‘‖dagi 

tajnis-

i

 

xattiy

 bilan deyarli bir xil. Taroziy  at-tas‘hifni  shunday  izohlaydi:  ―Bu  san‘at ul 

bo‗lurkim, bir lafzining nuqtasin taqdim va ta‘xzir qilsa, o‗zga ma‘no hosil bo‗lur:  

―Bodi jinoni, joni 

bahori,

 

Obi naboti, chand 

qarori. 

Misoli Rashid aytur: 

Man go‗ri turo nayoram, ey xoja, ba nasr, 

Tu niz baroyi mo bari bar sari kasr‖

72

. 

Bu san‘at go‗yo misralarda 

paronim 

so‗zlarni qo‗llashga o‗xshaydi.  

Endi  ―Badoe‘u-s-sanoe‘‖dagi  tajnis-i  xattiy  haqida.  Mullif  izohi:  ―Ani  muzora‘a, 

mushokala  ham  derlar.  Bu  talaffuzda  turlicha  lafzlarning  yozuvda  bir-biriga 

o‗xshash bo‗lmog‗idir: 

Qaviy gasht durus ba diydor-i shoh, 

Chunon 

siyoh

-u chunon 

sipoh

73

.

  

                                                           

72

 Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziy. Funun ul-balog‘a. – Toshkent: Xazina, 1996. – B. 93 

---

 

 

 

45 

 

Bunda  ham  o‗sha  hodisa  haqida  aytilmoqda.  Faqat  birinchi  risolada  u  mustaqil 

she‘riy san‘at, ikkinchisida esa tajnisning bir ko‗rinishi sifatida berilgan 

3. 

Al-e‟not

  san‘ati  har  ikki  asarda  mavjud.  Lekin,  nazarimizda,  bir  nom  ostida 

boshqa-boshqa  tasvir  vositalari  haqida  aytilgan.  Dastlab,  ―Funun  ul-balog‗a‖dagi 

e‘not  haqida:  Al-e‘not  –  ―Bu  san‘at  aningtek  bo‗lurkim,  she‘r  ichinda  bir  lafze 

takror qilurlar, har birini bir vajh va xayol qilurlar: 

Jon fido 

qil

,

 

ey ko‗ngul, beqol-u 

qil

, 

Yor uchun 

qil

sang bu ishni ne baror. 

Mutribo, qavlungni 

qil qil

 birla rost,  

―Qol‖ agar ―