Numizmatikaga oid tadqiqotlar

Numizmatikaga oid tadqiqotlar.
XX asrda numizmatikaning mavqei о‘zgardi. Tadqiqotlar xususiy myunskabinetlardan davlat darajasiga kо‘tarildi. “Numizmat” tushunchasi “kolleksioner” tushunchasidan ajratildi. Tangalar haqidagi fan tadqiqotchilarning harakatlari tufayli olg‘a siljidi. 1986 - yilda Kembrijda 13 tomlik tanga pullar tarixi bо‘yicha jahon olimlari ishtirokida yozilgan tо‘plamning 1 jild bosmadan chiqdi. О‘zR FA Muso Toshmuhammad о‘g‘li Oybek nomli О‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyining “Numizmatika” bо‘limi О‘rta Osiyo bо‘yicha eng boy haqiqiy tangalar saqlanadigan va uni о‘rganadigan ilm-fan dargohlaridan biridir. Unda Eron shohi Doroning oltin tangalari, Aleksandr Makedonskiyning tetradrahmasidan tortib XX asrning boshlarida О‘rta Osiyoda zarb qilingan va savdo muomalasida yuritilgan 65 mingdan kо‘p turli tuman oltin, kumush va misdan ishlangan tangalar saqlanmoqda.
Ushbu tangalar о‘lkamizning iqtisodiy rivojlanishi, hunarmandchilik va tashqi savdo aloqalari tarixini о‘rganish uchun qimmatli manbalar beradigan ilm xazinasidir. Numizmatika ba’zan tarixning muhim sahifalari bо‘lgan о‘z zamonasining siyosiy-iqtisodiy tuzilmalarini ochib berishda qimmatli ma’lumotlarni, ya’ni tarixiy hujjatlarda о‘rganilmagan, qayd qilinmagan voqealarni, podsholarning hukmronlik qilgan yillari, nomlarini aniqlashda asosiy manba bо‘lib xizmat qiladi. Ilk о‘rta asrlarda Sharq musulmon davlatlarida zarb qilingan tangalarga mahalliy hukmdorlar о‘zlari bilan birga halifa nomini ham qо‘shib zarb qilganlar. Chunki halifa Xudoning yerdagi noibi, diniy va siyosiy hokimiyat ramzi hisoblangan. Agar tangalarda halifa nomi qayd qilinmagan bо‘lsa, demak yerli hokimiyat va Amir-al-Mо‘min о‘rtasida nizo borligini va yoki unga qaram emas, davlatning mustaqilligini kо‘rsatadigan dalil bо‘lgan.
Tangalar nafaqat siyosiy balki, madaniyat san’atga ham oid qimmatli ma’lumotlarni beradi. Ular arxitektura yodgorliklari suratini aks ettirganligini, ularga qarab me’morlar binolarni ham ta’mirlashi mumkin. Jumladan, Afinada zarb etilgan bir tangada Akropoldagi Dionis teatri tasvirlangan. Bu bilan Akropolning qaysi tomonida bu teatr joylashgan о‘rni aniqlangan.
Xazina va tanga pullar topilmasi bugungi kunda maxsus tadqiqotlarning asosiy ob’ktlari hisoblanadi. Bu manba orqali numizmat tanga pullar zarb qilingan vaqtdagi pul muomalasiga, savdo yо‘llariga va iqtisodiy aloqalariga oid savollarga javob topishi mumkin. Sо‘nggi 40-yillar mobaynida numizmatika yordamchi tarix fanlari doirasidan bir muncha chetga chiqdi, ammo о‘zida yordamchi tarix fani funksiyasini saqlab qoldi. (Bu yillar mobaynida uning mustaqil tarix faniga aylanishi uchun sharoit vujudga keldi).
Qadimshunos olimlar dastlabki savdo muomalasi ibtidoiy jamoa tuzumining tosh asridan boshlanganligini isbotlaydi. Inson о‘z mehnati mahsulotlarini ayirboshlashi natijasida savdo-sotiqning ilk va sodda turini vujudga keltirdi: u tanqis ashyolarni pul о‘rnida ayirboshlay boshladi. Bunday tovar-pul muomalalari mintaqalarda turli kо‘rinishda amalga oshirilgan. Masalan, Osiyo va Afrikada “kauri” nomli chig‘anoqlar pul vazifasini о‘tagan. Ular ayrim elatlarda ibtidoiy jamoa tuzumi davridan boshlab milodning XX asrigacha savdo vositasi bо‘lib kelgan va kauri chig‘anoqlari qadimiy Xitoy, Yaponiya Hindistonda ancha vaqtgacha muomalada bо‘lgan. Ular milodning VI-VIII asrlarda Germaniyada, XI asrda Shvetsiyada ishlatilganligi, Gvineyada ham kauri tasviri tushirilgan pullar mavjud bо‘lganligi aniqlangan. Umuman olganda, kauri va shunga о‘xshash kо‘pgina narsalarni inson о‘z qо‘li bilan yaratishga intilgan va shuning uchun ayrim arxeologik qazilma ishlarida ma’dan yoki toshdan yasalgan taqlidiy kauriylarni ham uchratish mumkin. Bundan tashqari– qoramol, harsang, it tishi, chо‘chqa dumi, ma’dan parchasi singari narsalar ham savdo vositasi sifatida qо‘llanilgan. Odamzod о‘zi uchun qulay pul shaklini ixtiro etguniga qadar, mazkur “pul”larni tabiatdan olib savdo vositasi sifatida ishlatib turgan. Bunday pullar jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida о‘zini oqladi. Ammo vaqt о‘tishi bilan ular davr talabiga javob bermay qoldi. Demak, tosh asrda ham qabilalar о‘rtasida turli xil ashyolar ayirboshlangan. Qabila va jamoadagi mehnat taqsimoti moddiy va ehtiyoj buyumlarini ayriboshlashning rivojlanishida asosiy omil bо‘lgan. Ana shu tovar ayirboshlash natijasida ma’lum miqdorda mol ortib qolgan. U boshqa mollar narxining ekvivalentiga aylangan. Ana shu asnoda birinchi pullar paydo bо‘la boshladi.