Nuklein kislota komponentlari nuklein kislotalarning fizik-kimyoviy xossalari foydalanilgan adabiyotlar ro

Nuklein kislota komponentlari. Ajratib olinib, tozalangan DNK va RNK maxsus sharoitda kislota (DNK) va ishqor (RNK) ta’sirida gidrolizlanadi; ko`pincha gidrolizlanish polinukleotidlardagi fosfodiefir bog`larini uzadigan maxsus fermentlar – nukleazalar ishtirokida bajariladi. Gidroliz natijasida nuklein kislotalarning struktura monomerlari – azot asosi, pentoza va fosfat kislota qoldiqlaridan iborat bo`lgan mononukleotidlar ajralib chiqadi.


Azotli asoslar. Nuklein kislotalarining azotli asoslari kimyoviy tuzilishiga ko`ra 2 guruhga – purin va pirimidin asoslariga bo`linadi. Ularning orasida siyrak (minor) purin va pirimidinli asoslar mavjud. Eng muhim purin asoslariga – adenin

0. 
   va guanin (G); pirimidinlarga esa – sitozin (S), uratsil (U) va timin(T) kiradi. DNK tarkibiga A,G,S,T; RNK tarkibiga esa timindan bo`lak asoslarning hammasi va uratsil kiradi. Minor asoslar asosan tRNK va rRNK da uchraydi. Ularga qo`shimcha metillangan purin va pirimidinli asoslar kiradi.
   

137

Nukleozidlar. Azotli asosning pentoza bilan birikishidan hosil bo`lgan moddaga nukleozid deb aytiladi. Nukleozidlar N-glikozidlarga mansub. Ularda pentozaning C-1 atomi purinning N-3 yoki pirimidinning N-1 atomi bilan bog`langan. Nukleozidlar pentoza turiga ko`ra tarkibida 2 xil –2-dezoksiriboza tutgani dezoksiribonukleozidlarga, riboza bo`lsa, ribonukleozidlarga taqsimlanadi. DNK strukturasida faqat dezoksiribonukleozidlar; ribonukleozidlar esa faqat RNK da uchraydi. Pirimidin va purin nukleozidlari o`ziga mos azot asoslari saqlaydi.

138

Nukleotidlar. Nukleozidlarni fosfat kislota qoldig`i bilan birikishidan nukleotidlar hosil bo`ladi, ya’ni nukleotid tarkibi – azot asosi, uglevod qoldig`i va fosfat kislotadan iborat. Bu tartib (A-U-F) dagi nukleotid 2 xil gidroliz qilish bilan aniq tasdiqlanishi mumkin. Birinchi gidrolizda uglevod bilan fosfat kislota orasida bog` uzilib, azot asosi va uglevoddan iborat glikozid (nukleozid) , ikkinchi gidrolizda azot asosi erkin holda ajralib, uglevod bilan fosfat kislotadan iborat monosaxarid-fosfat hosil bo`ladi. Demak, nukleotid molekulasida uglevod o`rtada joylashgan.

Turlicha ribonukleotidlarda fosfat pentoza halqasiga 2¹, 3¹, 5¹ va dezoksiribonukleotidlarda - 3¹, 5¹ holatlarida birikishi mumkin. Hujayradagi erkin

139

nukleotidlar fosfatni 5¹ holatida biriktirgan. Nuklein kislotalarining biologik sintezida nukleozid - 5¹-fosfatlar ishtirok etadi va ularning parchalanishidan hosil bo`ladi. Nukleozid - 5¹-fosfatlar yoki mononukleotidlar o`z nukleozidlarining

unumlari	bo`lgan	asosiy	va	siyrak	ribomononukleotidlarga			va
dezoksiribomononukleotidlarga			taqsimlanadi.		Mononukleotidlarning	fosfatli
tarkibiga qo`shimcha fosfatlarni			birikishidan nukleozidpolifosfatlar hosil bo`ladi:
adenozin	5¹-trifosfat	(ATF).		Hujayrada	nukleoziddifosfatlar		va

nukleozidtrifosfatlar ko`proq uchraydi.

Hujayra ichi modda almashinuvining universal regulyatorlari bo`lgan siklik nukleotidlar nukleotidlar unumlari hisoblanadi (3¹, 5¹ - AMF va 3¹, 5¹ - GMF). Nukleotidlar unumlarining katta guruhi turli fermentlarning kofermentlari bo`lib xizmat qiladi: Nuklein kislotalarining tuzilish darajalari. DNK va RNK ning birlamchi

strukturasi 3¹ 5¹- fosfodiefir bog`lari bilan bog`langan mononukleotidlarning to`g`ri chiziqli polinukleotid zanjiridan iborat. DNK va RNK birlamchi strukturasining tuzilish negizi bir xil: mononukleotid zanjiridagi pentozaning 3¹-gidroksil guruhi ikkinchi mononukleotiddagi pentozasining 5¹-gidroksil guruhi

bilan kovalent bog` orqali bog`langan. Shu sababdan 3¹ 5¹-difosfodiefirli bog`lar deb ataladi. DNK va RNK ning to`g`ri chiziqlari zanjirining uzunligi ular

tarkibidagi mononukleotidlar soniga bog`liq va ikkita oxiriga	ega: ulardan
birinchisi 3¹-oxiri, ikkinchisi esa 5¹-oxiri.
Hujayra nuklein kislotalari zanjirining yig`ilishida	5¹-trifosfatlar
boshlang`ich material bo`lganligi sababli zanjirning 5¹-oxiri tomoni		trifosfat, 3¹-
oxiri tomoni esa erkin gidroksil guruhi tutadi, ya’ni ular 5¹→	3¹	va 3¹→5¹
yo`nalishga ega. Nuklein kislotalar zanjiri qutblidir.
DNK ning genetik ―matni‖ nukleotid tripletlari yordamida	tuzilgan kodli

―so`zlar‖dan iborat bo`lib, kodogenlar deb ataladi. Barcha turdari RNK ning birlamchi strukturasi to`g`risida ma’lumot saqlovchi DNK qismlariga strukturali genlar deyiladi.

Nuklein kislotalarning birlamchi strukturasi ularning yuqori darajadagi tuzilishini, ya’ni ikkilamchi va uchlamchi strukturalarini belgilaydi.