Norova nasiba baxtiyor qizi "kecha va kunduz" romanining matniy struktural tahlili

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

2.3.Binar oppozitsiya 

 Binar  oppozitsiya  badiiy  matn  bo`laklarida  ifoda  topgan  belgilar  orasidagi 

zidlikka  asoslangan.  Bunday  qarama-qarshilik  "Kecha  va  kunduz"  romanida 

quyidagi shakllarda zohir bo`lgan. 

1) 

tasvirlararo zidlik; 

2) 

ta`limot, oqim, guruhlar o`rtasidagi qarama-qarshi munosabat 

3) 

xarakterlararo ixtilof 

 Tasvirlararo  zidlik  roman  badiiy  matnida  birinchi  navbatda  ko`zga 

tashlanadigan munosabatdir. "Kecha va kunduz" bahor tasviri bilan boshlanib, qish 

fasli  haqidagi  xabar  bilan  yakun  topadiki,  bunga  adabiyotshunoslar  e`tiborni 

qaratganlar va bunday tasvirlarning ramziy mohiyatga ega ekanligini ko`rsatganlar. 

Bunday zidlik quyidagi chizmada o`z aksini topgan 

 

Bahor                                                     Qish 

 

 Bahor  ifodasining  denotativ  (birlamchi)  ma`nosi:  roman  voqea  tizimining 

aynan  ana shu  fasldan boshlanishi haqida axborot berish. Bunday  xabar  muayyan 

bir fikr, qarorga kelish uchun asos bo`ladi. 

 Matn muqaddimasidagi bahor tasviri: 

 "Har yilda bir keladigan bahor sevinchi yana ko`ngillarni qitiqlay boshladi. 

Yana tabiatning dilgiragan tanlariga iliq qon yugurdi.  

 Tollarning ko`m-ko`k sochpopuklari qizlarning mayda o`rilgan kokillariday 

selkillab  to`kilmoqqa  boshladi.  Muz  tagida  loyqalanib  boqqan  suvlarning  g`amli 

yuzlari  kuldi,  o`zlari  horg`in-horg`in  oqsalar-da,  bo`shalgan    qul  singari  erkinlik 

nash`asini  kemira-kemira  ilgari  bosadilar.  Simyog`ochlarning  uchlarida  yakka-

yakka qushlar ko`rina boshladi. Birinchi ko`ringan ko`klam qushi birinchi yorilgan 

bodroq  nash`asini  berdi.  Bultur  ekilib  ko`p  qoshlarni  qoraytirgan  o`sma  ildizidan 

yana  bosh  ko`tarib  chiqdi...  Muloyim  qo`llarda  ivib  suvga  aylangandan  keyin 

go`zal ko`zlarning supasida yonboshlashni muncha yaxshi ko`rar ekan bu ko`kish! 

Erkaklarning  gullik  do`ppisiga  tegmay,  yalang  ayollar  bilan,  ularni  sochlari, 

---

gajaklari  va  ro`sh  popuklari  bilan  hazillashib  o`ynagan salqin shabada... Ko`klam 

nash`asi bilan sho`xlik qiladi.  

 Hayot nega bu qadar go`zal va shirin bo`ladi bahorda!" (21-bet). 

Ushbu  tasvir  romanning  bosh  qahramonlaridan  biri  bo`lgan  Zebining  shu 

ko`klamdagi  xursandchiligi,  muhit  ko`tarinkiligi,  hayotga,  muhabbatga  tashna 

ko`ngli ifodasi bilan birgalikda alohida paradigmatik qatorni tashkil etadi. 

Binar  oppozitsiya  (zid  munosabat)  nuqtai  nazaridan  esa  quyidagi  qarama-

qarshiliklarni yuzaga keltiradi: 

 

Go`zal  

 

 

 

 

 

1) mantda ifoda topgan chor 

bahor  

 

 

 

 

 

mustamlaka zulmi, nihoyatda 

(konnotativ ma`no)  

 

 

 

qashshoq yashayotgan bechora xalq; 

2) xotin-qizlarning haq-      

huquqsizligi, 

sevgi asosida oila qurishdan,  

ijtimoiy hayotda faol ishtirok  

etishdan mahrumligi; 

Qahraton qish  

  3) mamlakatda keng quloch yozib, 

(konnotativ ma`no)  

 

 

 

mustahkamlanib olgan mutaassiblik, 

jaholatning zo`rligi; 

4) Zebining keyingi tadqiri,   

majburiy 

4-xotin 

sifatida 

uzatilishi, 

nohaq 

qamalishi. 

 

Yuqoridagi  chizma  izohlardan  ma`lum  bo`ladiki,  "Kecha  va  kunduz"  matni 

boshdan  oxir  zidlik  munosabatlari  asosida  tashkil  topgan.  Paradigmatik, 

sintagmatik  munosabatlar  ham  aslida  mana  shu  zidlikni  kuchaytirishga  xizmat 

qiladi. 

---

 

    "Kecha  va  kunduz"  romanida  binar  oppozitsiyaning  yuzaga  kelishi 

jadidchilik  harakati  tasviri  bilan  bog`liq.  Bunday  zidlik  quyidagi  o`z  badiiy 

ifodasini topgan: 

chor mustamlakachilik idorasi siyosati (Noib 

to`ra, xonim, Ignyatyuk) 

diniy  mutaassiblik  (eshon,  uning  muridlari, 

shu jumladan, Razzoq so`fi) 

Jadidchilik mafkurasi  

 qishloq,  zamondan  orqada  qolgan  o`qitish-

maorif usullari 

 

      Binar  oppozitsiyaning  badiiy  asar  konfliktidan  asosiy  farqi  shundaki, 

unda  qarama-qarshiliklar  bevosita  -  yuzma-yuz  bo`lishi  shart  emas.  Bir-biriga 

zid  dunyoqarash,  mafkura,  ta`limot,  nuqtai  nazarlar  badiiy  matnning  turli 

joylarida  mavjud  bo`lishi,  ular  o`zaro  to`qnash  kelmasalar-da,  umumiy  matn 

doirasida binar oppozitsion zidlik yuzaga kelishi mumkin.  

     Jadidlarning  milliy  kapitalni  rivojlantirish,  mahalliy  ishbilarmonlarni 

sanoat  ishlariga  jalb  etish,  yerlik  xalq  ichidan  zamonaviy  mutaxassislarni 

yetishtirish haqidagi fikr-mulohazalari, bu boradagi harakat-urinishlari, tabiiyki, 

chor  mustamlakachilik  siyosatiga  zid.  Shu  boisdan  podsho  hukumati 

Turkistonda  jadidlarga  qarshi  izchil  siyosat  olib  borgan:  muhalliy  gazeta, 

jurnallarni  yopgan,  yangi  usuldagi  maktablar  ochilishi  va  faoliyat  yuritishiga 

ba`zan pinhona, ba`zan oshkora qarshilik ko`rsatgan.  

      Diniy-mutaassiblik,  xurofot  Turkistonning  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy-

ma`rifiy  taraqqiyotiga  katta  g`ov  bo`lgan.  Bu  hodisaning  salbiy  oqibatlarini 

jadidlar  juda  yaxshi  tushunganlar.  Matnda  kerakli  eshonning  aldamchiligi,  o`z 

moddiy  manfaatlari,  shon-shuhrat  yo`lidagi  urinishlari,  Razzoq  so`fi  singari 

muridlarning unga ergashib xato yo`lga kirishi aniq tasvir va psixologik tahlillar 

orqali ochib ko`rsatilgan. 

    Romanning asosiy qahramonlaridan biri Zebi eshonning manfaatparastligi 

qurboni bo`ladi. Chunki Razzoq so`fi dastlab qizini uchta xotini bor, "o`zi ham 

---

qarib  qolgan  mingboshiga  berishni  istamaydi.  Shundan  so`ng  Akbaralining 

suyangan  odami,  uddaburon  Miryoqub  pul,  sovg`a-salom  yordamida 

Eshonboboni  rozi  qiladi.  "Pir"ning  istagiga  "murid"  qanday  qarshi  bora  oladi. 

Rozi  bo`lmay,  "men  ko`p  olmadim",  deydi  so`fi  xotiniga.  Ammo  baribir  rozi 

bo`lishga  majbur.  Bunday  tengsiz  nikoh  oxir-oqibat  quyidagi  fojialarga  olib 

keladi: 

       1) 

Zebi  Mingboshiga  zahar  berib  o`ldirishda  ayblanib,  yetti  yil 

Sibirga surgun qilinadi; 

       2) 

Razzoq  so`fi  aqldan  ozib,  ustozi  -  eshonni  bo`g`ib  o`ldiradi, 

uning  pullarini  o`g`irlab,  izsiz  yo`qoladi  (pul  o`g`irlashi  ham  telbaligining  bir 

alomatidir: u shu pullar qizimni qamoqdan chiqaradi, deb o`ylagan); 

       3) 

Qizining  qamalganini  eshitgan  Qurbonbibi  (Zebining  onasi 

telba  bo`lib  qoladi  (Razzoq  so`fining  aqldan  ozishga  vaqtinchalik  bo`lishi 

mumkin, ammo xotinning devonaligi davomli, hatto umrbod). 

      Shunday  qilib,  "sodda  shayx"ning  tamolaparastligi  bir  oilaning  barbod 

bo`lishiga olib keladi.  

     Roman badiiy matnidagi xarakterlararo binar oppozitsiya ancha salmoqli, 

rang-barang bo`lib, quyidagi ko`rinishlarda namoyon bo`lgan. 

 

Miryoqub                                      Akbarali 

Noib  to`ra                                                                          Ubaydulla  Xo`jayev                  

(jadid) 

Zebi                                              Xadichaxon 

   Poshshoxon  

Razzoq so`fi                                  Qurbonbibi  

  

      Biz  ushbu  fasllarda  ushbu  xarakterlarning  asosiylari  haqida  fikr-

mulohazalar bildirganimiz sababli tahlilni shu o`rinda to`xtatamiz. 

Tahlil  va  talqinlardan  shu  narsa  ma`lum  bo`ladiki,  binar  munosabatlar 

badiiy matn konsepsiyasini oydinlashtirishda katta ahamiyatga ega.  

---

 

Ikkinchi  bob  yuzasidan  xulosa  qiladidan  bo`lsak,ushbu  bobda  ―Kecha  va 

kunduz‖ badiiy matnidagi sutruktural belgilar imkon qadar ochib berishga harakat 

qildik. 

-  Asardagi  to`rtta  paradigmatik  qator  aniqlanib,qaysi  xususiyatiga  ko`ra  bitta 

paradigmaga mansub bo`lishi mumkinligiga e‘tibor qaratildi; 

-  Sintagmatik  munosabatning  o`zi  nimaligi  va  badiiy  matndagi  sintagmatik 

qatotlar aniqlandi; 

-  Ikkinchi  bobning  uchinchi  faslida  binary  oppozitsion  munosabatlar  tadqiq 

qilindi.