|
Multiplikator (ing . multiplier — koʻpaytiruvchi, oshiruvchi) — iqtisodiyotdagi moliyaviy okimlarning ikki (baʼzan ikkitadan koʻprok) koʻrsatkich (parametr)lari oʻrtasidagi bogʻlanishlarni [mas, davlat byudjeta harajatlarining oʻsishi bilan yalpi ichki mahsulot (YAIM)ning hajmi, depozitlar hajmi bilan muomalada boʻlgan pul massasi oʻrtasidagi) tavsiflovchi koʻrsatkich. Akselerator (ishlab chiqarish hajmini oshirish natijasida ishlab chiqarishga jalb etiladigan yangi investitsiyalar necha marta koʻpayishini aks ettiradigan makro-iqtisodiy koʻrsatkich) bilan birgalikda qoʻllanadi. "M." tushunchasini iqtisodiy amaliyotga birinchi marta J. M. Kepns kiritgan. P. Samuelson va boshqa tomonidan rivojlantirilgan. Harajatlar, daromadlar, investitsiyalar yoki boshka moliyaviy okimlarning kaysi to-ifasi boshlangʻich asos tarzida olinishiga qarab M.larning investitsiya harajatlari Multiplikator, hukumat harajatlari Multiplikator, harajatlar Multiplikator va boshqa turlari bor. Multiplikativ samara (M. samarasi) asosida iktisodiyotning bir subʼyekti harajatlari boshka subʼyektning daromadini hosil kilish hodisasi yotadi. Mas, davlat byudjetining harajatlari (ijtimoiy ehtiyojlar, sogʻlikni saqlash, yangi kurilishlar, harbiy texnika sotib olish, davlat apparatini saklash va h.k.) turli korxonalar, muassasalar daromadlarini (sogʻliqni saqlash muassasalari va tibbiyot xodimlari, qurilish tashkilotlari, harbiy qurol-yarogʻ ishlab chiqaruvchi korxonalar) hamda, umuman, fukarolar (pensionerlar, davlat muassasalari xodimlari va boshqalar) daromadlarini yaratadi. Oʻz navbatida bu korxonalar, tashkilotlar va fukarolarning harajatlari ular bilan texnologik zanjir boʻyicha bogʻliq boʻlgan korxonalar daromadini hosil qiladi; byudjet hajmining bir birlikka ortishi YAIM hajmini 2, 3 va undan ortiq birlikka koʻpayishiga olib kelishi mumkin. Xuddi shunga oʻxshash davlat harajatlari koʻlamining kamayishi M.ga, YAIM xdjmini tegishlicha pasayishiga olib keladi. Bu davlat harajatlari M.idebataladi. Soliq M.i — soliq toʻlovlari hajmi oshganda (kamayganda) YAIM hajmining pasayishi (koʻpayishi) koʻlamini koʻrsatadi. M u vozanatl i byudjet M.i — davlat harajatlarining koʻpayishi (qisqarishi) soliqlarni oshirish (pasaytirish) bilan qoplanadigan sharoitlarda YAIM oʻsishi (pasayishi)ni tavsiflaydi. Pul M.i — pul bazasining (bevosita Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqariladigan pullar) oʻsishi natijasida pul massasining koʻpay-ishini tavsiflaydi. Pul M.i umuman iqtisodiyotning , xususan bank tizimining muomaladagi pul massasini koʻpaytirish imkoniyatlarini aks ettiradi. Pul M. baʼzan kredit Multiplikator depozitlar M.i yoki bank M.i deb ham ataladi.
Fridman va Shvarts ularning 1963 yilgi ishlarida Qo'shma Shtatlarning pul tarixi real qoldiqlarga bo'lgan talab daromad va foiz stavkasi funktsiyasi ekanligini ta'kidladi. Vaqt davomida ular buni o'rganishgan. Biroq, kitob nashr etilganidan ko'p o'tmay, moliya bozoridagi o'zgarishlar va moliyaviy tartibga solish tufayli pulga bo'lgan talab beqaror bo'lib qoldi. Turli tadqiqotchilar 1975 yildan keyin pulga bo'lgan talab ancha beqarorlashganligini ko'rsatdilar. Ericsson, Xendri va Prestvich (1998) yuqorida ko'rsatilgan turli xil motivlar asosida pulga bo'lgan talabning modelini ko'rib chiqdilar va uni empirik ma'lumotlar bilan sinab ko'rishdi. Asosiy model 1878 yildan 1975 yilgacha yaxshi ishlaydi va natijada Fridman va Shvartsnikiga o'xshash pulga bo'lgan talabning o'zgaruvchanligi sezilmaydi. Bu vaqt oralig'idagi ikki jahon urushi o'zgarishlarga olib kelishi mumkinligiga qaramay, bu haqiqatdir pul tezligi. Biroq, xuddi shu asosiy model 1976 yildan 1993 yilgacha bo'lgan ma'lumotlarda ishlatilganda, u yomon ishlaydi. Xususan, pul talabi foiz stavkalariga sezgir emas va juda ekzogen o'zgaruvchanlik mavjud. Mualliflar farqni moliya bozorlaridagi texnologik yangiliklar, moliyaviy tartibga solish va pul ta'rifida ko'rib chiqilayotgan aktivlar menyusining o'zgarishi bilan bog'liq deb hisoblashadi. Boshqa tadqiqotchilar ushbu ma'lumotni so'nggi ma'lumotlar bilan va uzoq vaqt davomida tasdiqladilar. Pulga bo'lgan talab turli vaqtga o'xshaydi, bu uy xo'jaliklarining haqiqiy balans ta'siriga ham bog'liq.[7]
Lourens Ball, moslashtirilgan agregatlardan foydalanish, masalan, yaqin pullar kabi, barqaror talab vazifasini bajarishi mumkinligini ta'kidlamoqda. U shuni ko'rsatadiki, yaqin pullarning rentabelligini ishlatish oldingi modellarga qaraganda kichikroq og'ishlarni keltirib chiqardi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
