Нормал физиология курсига кириш

Ҳис-туйғунинг аҳамиятлари ва келиб чиқиш сабаблари. Ҳис-туйғунинг биологик 
аҳамияти унинг огоҳлантирувчи ва бошқарувчи вазифаларни бажаришидир. Муайян 
таъсирот организм учун фойдали ѐки зарарли эканлиги хатти-ҳаракатлар самаралими ѐки 
самарасиз эканлиги ҳақида огохлантиришдан иборат. 
Ҳис-туйғунинг бошқарувчи аҳамияти организмга берилаѐтган таъсиротни 
кучайтириш ѐки уни тўхташга йўналтирилган хатти-ҳаракатларда намоѐн бўлади. 
Эҳтиѐжни қондирмаганлиги салбий ҳис-туйғуга сабаб бўлади. Эҳтиѐж қондирилганда эса 
ижобий ҳис-туйғуни ҳосил қилади ва организм ишлашни тугаллайди. 
Ҳис-туйғу келиб чиқишини асослаб берувчи бир неча назариялар мавжуд. Улардан 
бири П.К.Анохиннинг биологик назарияси. Бу назарияга асосан, рефлектор фаолиятда 
олинган ва кутилган натижа мос келса ҳис-туйғу ижобий ва кутилган натижага 
эришилмаса - салбий бўлади. 
П.Ф.Симоновнинг информацион назарияси бўйича организм эхтиѐжи учун зарур 
бўлган ахборотни олган ва олмаганлигига қараб ижобий ва салбий ҳис-туйғулар пайдо 
бўлади. Ҳис-туйғуни қуйидаги формула бўйича ифодалаш мумкин. 
Э-П∙(Ин–Ис), бу ерда –П қониқтирилмаган эҳтиѐжни, Ин-зарурий (кутилган) 
ахборотни, Ис-мавжуд ахборотни англатади. 
Эхтиѐж муайян пайтда қондирилганлигининг онгдаги инъикоси сифатида ҳис-
туйғу пайдо бўлар экан, мақсадга эришилганлиги, яъни эҳтиѐжи қондирилганлигига қараб 
ижобий ѐки салбий ҳис-туйғу пайдо бўлиши мумкин. 
П.С.Симонов эхтиѐжни уч гуруҳга бўлади: биринчиси - ҳаѐтий эҳтиѐжлар, яъни 
биологик эхтиѐжлар. Иккинчиси - ижтимоий эхтиѐжлар, жамиятда эътиборли одам 
бўлиш, маълум бир даражага эришиш ва ҳоказо, учинчиси – ғоявий эхтиѐж - ўзи ва 
ўраб турган дунѐни англаш, санъатга бўлган эхтиѐж ва ҳ. к. 
Агар инсонда эхтиѐж бўлмаса, (П=О) ҳис-туйғу пайдо бўлмайди (Э=О).Зарурий ва 
мавжуд ахборотлар тенг бўлганда ҳам (Ин=Ис) ҳеч қандай ҳис-туйғу пайдо бўлмайди. 
Салбий ҳис-туйғу ахборот танқислигидан, ижобий ҳис-туйғу эса ахборотнинг 
етарли даражада эканлигидан келиб чиқади. 
Яна бир назарияни Г.И.Косицкий яратди ва уни физиологик назария деб атади. 
Г.И.Косицкий бўйича информацион назария ҳис-туйғуни тўла акс эттириб беролмайди, 
чунки салбий ҳис-туйғу фақатгина ахборот танқислигидангина келиб чиқмасдан, вақт ва 
энергия (куч-қувват) етишмаслигидан ҳам келиб чиқиши мумкин. Ушбу назарияда ҳис-
туйғу зўриқиш ҳолатининг бир даври деб ҳисобланган. 
Зўриқиш ҳолатининг (СН) келиб чиқишини қуйидаги тенглама билан ифодалаш 
мумкин: 
СН = Ц ∙ (Ин ∙ Эн ∙ Вн – Ис ∙ Эс ∙ Вс) 
Бу ерда Ц мақсад, Ин - зарурий ахборот, Эн-зарурий энергия (куч), Вн-зарурий 
вақт, Ис-мавжуд ахборот, Эс-мавжуд энергия (куч), Вс-мавжуд вақт. Демак, мақсадга 
эришиш учун учраган қаршиликларни енгишда зўриқиш ҳолати келиб чиқиши табиий. 
Мақсадга эришиш учун фақатгина ахборот зарур бўлмасдан вақт ва энергия ҳам зарурдир. 
Зарурий ахборот, энергия ва вақт инсоннинг мавжуд ахборот, энергия ва вақтларига 
солиштирилиб унинг мақсадга эришиш имконияти аниқланади. Агар мақсад йўқ (Ц-О) 
бўлса, зўриқиш ҳолати келиб чиқмайди. Ин∙Эн∙Вн-Ис∙Эс∙Вс=О бўлганда ҳам худди 
шундай ҳолат кузатилади. Ин∙Эн∙Вн-Ис∙Эс∙Вс>О бўлганда зўриқиш ҳолати келиб чиқади. 
Зўриқиш ҳолати қуйидаги кетма-кет келувчи 4 давр мавжуд: 
1. ВМА (диққат, сафарбарлик, фаоллик) 
2. СОЭ (стеник салбий эмоция) 
3. АСОЭ (астеник салбий эмоция) 
4. Невроз 

---

229 
Ҳар бир давр учун маълум бир субъектив ва объектив ҳолатлар хосдир. Биринчи 
даврда модда алмашинувининг ортиши, вегетатив (нафас, қон томир) ва соматик
(мускуллар тонусини, жисмоний ва ақлий иш қобилиятининг ортиши) фаолиятларнинг 
кучайиши каби мослашув реакциялари кузатилади. Диққат эътибор ортади, илҳом 
бағишловчи руҳий кўтаринкилик кузатилади. Бу ҳолатларнинг кўриниши қўйилган 
мақсаднинг қийинлигига боғлиқ, лекин ўта қийин бўлмаслиги зарур. Мазкур ҳолатнинг 
мунтазамлиги чиниқтирувчи омил бўлиш қобилиятини ва ҳар хил зарарли омилларга 
чидамлилигини орттиради.
Иккинчи даврда, қўйилган мақсадга эришиш учун вегетатив ва соматик фаолиятлар 
кучли сафарбар қилинади: ўта кучли қўзғалишлар, организмда «бўрон» бўлиши, ғазаб, 
нафрат, идрокнинг сусайиши ҳолатлари келиб чиқиши мумкин. 
Учинчи даврда жисмоний ва ақлий иш қобилияти кескин сусаяди, бош мия 
пўстлоғида тормозланиш ҳолати келиб чиқади, сезги аъзоларининг фаолияти сусаяди, 
юрак-қон томир тизими фаолияти ўзгаради. Инсонда ғамгинлик, қўрқиш, ожизлик, 
воқеликни тўғри баҳолай олмаслик ҳолатлари кузатилади. 
Тўртинчи даврда-невроз-хулк – атворнинг бузилиши, бош мия пўстлоғида 
қузғалиш ва тормазланиш ўртасида мувозанатсизлик, иш қобилияти кескин сусайиши 
кузатилади. Инсонда руҳий эзилиш, ўзининг кераксизлигини, келажаги йўқлигини ҳис 
қилиш пайдо бўлади. 
Г.И.Косицкий бўйича зўриқиш ҳолатидан чиққанда инсонда ижобий ҳис-туйғу 
вужудга келади. Қанчалик оғир зўриқиш ҳолатидан чиқса, шунчалик кучли ижобий ҳис-
туйғу вужудга келади. 
Ҳиссиѐт шаклланишида мия турли қкисмларининг иштироки. XIX асрда олимлар 
ҳиссиѐтни миянинг олий бўлимлари маҳсули деб тушунишган. В.М.Бехтеров эмоциянинг 
маркази таламусда деган тахминни айтган. XX асрда У.Кеннон ва Ф.Бардлар назариясига 
асосан, ҳиссиѐт ҳосил бўлишида дастлаб таламусда ва сўнгра бош мия пўстлоғида 
фаоллик кузатилади. Д.Линдсли ҳиссиѐт яратувчилар таркибига ритикуляр формацияни 
ҳам киритиб бу назарияни кенгайтирди. Д.Линдсли назарияси бўйича ички ва ташқи 
муҳитдан келган таъсиротлар ретикуляр формацияни қўзғатади, қўзғалиш у ердан 
гипоталамус, таламус, гиппокамп ва бош мия пўстлоқларига тарқалади. 
Дж. Пейз назариясига асосан, ҳиссиѐт келиб чиқишида энг муҳим саналган 
миянинг қисми лимбик тизимдир: гиппокампдан қўзғалиш гумбаз ва мамиляр тана, 
белбоғ пушта ва бош мия пўстлоғига тарқайди. 
Кўпгина тадқиқотчилар нейрохирургик ва неврологик амалиѐтда ҳайвонларда 
ўтказилган тажрибалар натижасига кўра ҳиссиѐтни миянинг маълум чегараланган қисми 
фаолияти сифатида қараш нотўғри деган фикрга келишган.