Noorganik moddalar haqida Sintezlash haqida Sintez qilish uskunalari haqida

Katalizatorning zaharlanishi – bu reagentlar oqimida mavjud bo’l-gan yoki reaksiya natijasida katalizator sirtida hosil bo’ladigan qo’shimcha-lar ta’siri natijasida katalitik aktivlikning kamayishidar. Katalizator sirtining blokirovkasi (ya’ni bekilishi) va zaharlanish bir-biridan farqlanadi. Katalizator sirtiga reagentlarning diffuziyalanishiga to’sqinlik qiluvchi moddalarning katalizatorda cho’kishi blokirovkani keltirib chiqaradi; zaharlanishda esa, katalizatorning faol sirtida qo’shimchalarning adsorbilanishi kuzatiladi. Elektron katalizda zaharlar sifatida bo’linmagan elektron juftlarini saqlagan ko’pchilik birikmalarni (metall karbonillari, vodorod sulfid, fosfin, arsin va boshqalarni) ko’rsatish mumkin. Katalizator qancha faol bo’lsa, u shuncha oson zaharlanadi. Shu sababga ko’ra, o’rtacha aktivlikka ega, lekin zaharlanishga chidamliligi yuqori bo’lgan katalizatorlardan ko’prok foydalaniladi. Xususan, ammiak sintezida temir katalizatorlari, sulfat kislota ishlab chiqarishda vanadiy katalizatorlari hanuzgacha keng qo’llanilib kelinmoqda.
Katalizatorlarning eskirishi deganda katalizator zarrachalari so-lishtirma sirti, tuzilishi va dispersligining o’zgarishi natijasida katalitik aktivlikning kamayishi tushiniladi. Yuqori haroratlarda kataliza-torlarning eskirishi tezlashadi, chunki bunda diffuziyalanish tezligi ortadi va katalizatorning solishtirma sirtini kamaytiruvchi rekristallanish kuchayadi. Rekristallanishni kuchaytiruvchi moddalar mineralizatorlar deb nomlanadi.
Promotorlarning, ya’ni katalizator aktivligini kuchaytiruvchi modda-larning ta’siri ko’pincha katalizatorlarning faol shaklini barqarorlash-tirishdan va rekristallanishni sekinlashtirishdan iborat bo’ladi. Misol sifatida ammiak sintezi uchun qo’llaniladigan temir katalizatoriga Al₂O₃ ning ta’sirining ko’rsatish mumkin: 1% Al₂O₃ qo’shimchasi katalizatorning solishtirma sirtini 0,5 dan 10 m²/g gacha oshiradi.
Katalizatorning ishdan chiqishi – bu katalizatorning eroziyasi yoki bug’lanishi natijasida uning reaktordan yo’qolishi hisoblanadi. Harakatchan va qaynab turgan suyuqliklar muhitida katalizatorlar sezilarli darajada eroziyalanadi. Bug’lanish esa, odatda kamroq ahamiyatga ega bo’ladi.
Yuqorida sanab o’tilgan holatlardan tashqari kimyoviy reaksiya tezligi bosim va haroratning o’zgarishiga ham bog’liq bo’ladi. Lekin bunday bog’liqlik fizik kimyo darsliklarda batafsil bayon etilgani uchun, biz ularga zarurat tug’ilganda to’xtalib o’tamiz.