Noorganik kimyo

                          Metall ionlarining biologik roli 
            18.2 jadvalda metal ionlari tutgan biologik  molekulalar keltirilgan, ular 
asosan oqsillar hisoblanadi. 30% fermentlar  tarkibida metallar bor Bunday 
metallofermentlar kop jarayonlar uchun katalizator bo’ladi: kislotali 
gidroliz(gidrolaza), oksidlanish reaksiyali(oksidaza va oksigenaza), shuningdek 
uglerodskletining joyi o’zgarishi (sintaza va izomeraza).  Metall ionlari 
molekulaning ma’lum bir strukturasini saqlash uchun ham zarur boladi. Masalan, 
Ca
2+
  ioni oqsil molekulasining g’ujanaksimon holatga o’tishida kerak bo’ladi.  
 
18.1  jadval. Elementlarning massa jihatidan tarqalishi kamayib borish qatorida 
             
                                     Yerda 
Inson  
Yer po’sti 
Ocean 
O 
    O 
H 
Si 
H 
O 
Al 
Cl 
C 
Fe 
Na 
N 
Ca 
Mg 
Na 
Mg 
S 
K 
Na 
Ca 
Ca 
K 
K 
Mg 
Ti 
C 
P 
H 
Br 
S 
P 
B 
Cl 
 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
316 
 
Metall  ionlari  tutgan  molekulalar  (faqatgina  fermentlar  emas),  electron 
tashuvchilar,’ziga  xos  qattiqlikga  (yoki  uymshoqlik)  ega  ova  elektrod  potensiiali 
qiymatini namyon etadi. 
18.2. Biologik struktura materiallarida minerallar 
Mineral 
Formula 
Organizmlar 
Organlar 
Kalsit 
CaCO
3
 
Qushlar 
Tuxum po’chog’i 
Arogonit 
CaCO
3
 
Moluska 
Tasqi qobig’i 
Gidroksiapatit  Ca
3
(PO
4
)
2
(OH)  Umurtqalilar 
suyagi 
 
 
Sut 
emizuvchilar 
suyagi 
Kremniy 
dioksidi 
SiO
2
 
Duatomen 
Bludechka 
O’simliklar 
To’qima devoir 
Tishi 
barglari 
 
Ushbu bo’lim polipeptidlarga bag’ishlangan. Bu makromolekulalar 
α
-
aminkislotalardan peptid bog’lari orqali hosil bo’lgan (1). Ba’zan bu yerda «peptid 
qoldig’I» termini ishlatiladibu holda suv ajralib chiqqanda qolgan qoldiq 
aminokislota tushuniladi. 18.3 jadvalda oqsillarda uchraydigan 20 asosiy 
aminokislotalar va ularning qisqartirilgan nomlari keltirilgan. E’tiborga olamiz, bu 
aminikislotalar zanjiri alkil, karboksil(-COOH), gidroksil guruhlar (-OH), 
merkaptiguruh (-SH) , aminiguruh(-NH
2
). Alkil guruhlar gidrofob tabiatga, polyar 
guruhlar bo’lsa  , u yoki bu darajada gidrofil xaraktarga ega. Polyar guruhlar 
Bryonsted asoslari yoki kislotalari bo’lib, ular metal ionlariga koordinasiyalashgan  
18.3-jadval.Aminokislotalar va ularning turlari 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
317 
 
bo’ladi. Metallofermentlarda metal ionlari peptidlar qoldig’idagi funksional 
guruhlar bilan koordinasion o’rovga ega bo’libularning ahamiyati juda katta. 
Bularning hammasi metallofermentlarning xossalarini belgilaydi, bu hodisalarning 
o’ziga xos taraflari ancha batafsil qarab chiqiladi. 
  
Metallofermentlardan tashqari metall ionlari amorf yoki kristall qattiq 
moddalar tarkibiga kirib ko’p organizmlarda struktura materiali vazifasini o’taydi.  
Sanoatda fosforning manba’si tarkibida kalsiy tutgan gidroksiapatitlar hisoblanadi. 
Bu mineral hayvonot dunyosida suyakning  asosiy qismi, tish va uning ustki 
qismida qoplangan.Mineral moddalar organic birikmalar bilan birgalikda mavjud. 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
318 
 
Masalan, suyak va tishda gidroksiapatit kollagen oqsili bilan birga bo’ladi, u esa 
mineralning kristallarini o’sishi, mexanik va shakllarini belgilaydi. 
          Kremniy birikmalari tabiatda kam tarqalgan, lekin istisno sifatida dengiz 
suvo’tlari(diatom)ni olish mumkin. O’lgan suv o’tlarining dengizdagi qoldiqlari 
«diatom tuprog’i»  deb uyritiladi. Bu judayam foydali modda, u laboratoriya va 
sanoat fitrlari tayorlashda kerak bo’ladi..   
         Metall ionlari tirik tabiatda katalizator, signallar jo’natish,energiya saqlash, 
uymshoq va qattiq toqimalarning mineral asosini tashkil qilishda ishlatiladi.