Noorganik kimyo

Galogenvodorod kislotalarining olinishi 
Laboratoriya usulida olinishi: 
1. 
Н
2 
 ni galogenlar bilan to’g’ridan-to’g’ri birikishi. 
Н
2 
+ Cl
2 
= 2
НСl 
2. Galoidlarga kuchli kislota ta’sir ettirish. 
СаF
2 
+ 
Н
2
SO
4 
= CaSO
4 
+ 2HF 
2NaCl + H
2
SO
4 
= Na
2
SO
4 
+ 2HCl 
NaCl + NaHSO
4 
= HCl + Na
2
SO
4
 
3. Galoidlarning metallmaslar bilan hosil qilgan birikmasi gidrolizi orqali 
РB
r
3 
+ 3Н
2
О = Н
3
РО
4 
+ 3НВ
r
 
РJ
3 
+ 3Н
2
О = Н
3
РО
4 
+ 3НJ 
2-usuldanfoydalanib 
НJ  va  НВ
r
olibbo’lmaydi.  Chunki J
-
  ioni 
Н
2
SO
4
  ni 
Н
2
SO
4
 ni 
Н
2
S gaz 
В
r
-
 bo’lsa SO
2
 gacha qaytaradi. 
4. 
Н
2
S ni erkin galogenlarga ta’sir ettirib: 
Н
2
S + J
2 
= 2HJ + S 
HF laboratoriya va texnikada konsentrlangan 
Н
2
SO
4
  ni plavik 
kislotasinita’sir ettirib olinadi: 
СаF
2 
+ H
2
SO
4 
= 2HF + CaSO
4
 
Suvsiz 
НF Na va К  kompleks tuzlarini qizdirib olinadi: NaHF
2
; 
КНF
2
; 
К
2
HF; 
КН
3
F. 
KHF
2 
→

t
KF + HF 
HCl ning olinishi:Cl
2 
→

ν
h
Cl
 
 + Cl
 
   zanjir reaksiya   .. 
H : H + :Cl

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
309 
 
Shuning uchun 
НВ
r
  va HJ bromide va xloridlarga konsentrlangan sulfat 
kislota ta’sir ettirib olib bo’lmaydi 
бeлмайди. 
Molekulyar kislorod 
НJ ni oksidlaydi.  
4
НJ + O
2 
= 2J
2 
+ 2H
2
O 
НВ
r
 juda sekin va 
НСl ta’sirlashmaydi. 
Ishlatilishi. 
НСl  metallurgiya, to’qimachilik, oziq-ovqat va meditsinada 
ishlatiladi. 
Galogenlarning kislorodli birikmalari. 
Ftorda + oksidlanish darajasi hech qachon bo’lmaydi, chunk itabiatda undan 
kuchli  oksidlovchi  yo’q.  Uning  ionlanish  potensiali  17,42  V.  Undan  so’n  gazot  - 
14,53 V, kislorod - 13,61V.  
1927 yildaLebobirinchimarta 
КНF
2
elektrolizida 
ОF
2
hosilbo’lishiniko’rsatdi. 
Bumoddagazholatdagiftorninatriyishqorieritmasidano’tkazilsahosilbo’ladi. 
2NaOH + 2F
2 
= 2NaF + HOH + OF
2
 
1930 yilda Ruff 
ОF
2
 konstantalarini tekshirib, uning kuchli oksidlovchiligini 
ko’rsatdi. OF
2 
– rangsiz, o’tkir hidli gaz. 
Т
suyuq 
= - 723,8
o
С. Т
qayn 
= -144,8
o
С. 
4
НJ + OF
2 
= J
2 
+ HOH + 2HF 
OF
2 
+ 2NaOH = O
2 
+ HOH + 2NaF 
Galogenlarning kislorodli birikmalari to’g’risida to’xtalamiz. 
Xlorda 
Сl
2
O; 
СlO
2
; 
Сl
2
O va 
Сl
2
O
7 
Xlor kislotalar hosil qiladi. 
НСlO; НСlO
2
; HClO
3
; HClO
4
. 
Cl
2
O  –  yashil jigarrang gaz. Nafas olish va shilliq pardalarga kuchli ta’sir 
qiladi. 
Т
suyuq 
= -115
o
С.            Т
qayn 
= + 3,7
o
С.  d=3,02. 
Cl
2
O  –  kuchli endotermik modda. Shuning uchun u juda beqaror. 
Qizdirilganda, suyuq holatda kuydirilganda portlaydi. 
2Cl
2
O = 2Cl
2  
+ O
2
 
Suvda Cl
2
O erib 
НСlO hosil qiladi: 
Cl
2
O + 
НОН = 2НСlO 
kuchli oksidlovchi: 
S + 2Cl
2
O = 2Cl
2  
+ SO
2
 
Disproporsiyalanish reaksiyasi: 
3Cl
2
O + 6Na
ОН = 4NaCl + 2NaClO
3 
+ 3HOH 
Olinishi:  
2
Сl
2 
+ HgO = HgCl
2 
+ Cl
2
O 
HClO  –  gipoxlorit kislota, beqaror,  faqat suyultirilgan eritmalardagina 
mavjud: 
I)  2HClO=2
НCl+2O 
II) HClO+2O=HClO
3 
    3HOCl=2HCl+HClO
3
 
 
havoda turganda 
НСl va HClO
3 
hosil qiladi. 
HClO va uning tuzlari yaxshi oksidlovchi.  
3
КСlO + 4KMnO
4 
+ 2HOH = 4MnO
2 
+ 3KClO
3 
+ 4KOH 
disproporsiyalanish:  

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
310 
 
3
КСlO = KClO
3 
+ 2KCl 
НClO kuchsiz kislota, uning tuzlari gipoxloridlar xlorning suv bilan ta’siri orqali 
olinadi.        
Сl
2 
+ H
2
O = HCl + HClO 
1792 y. da Parij yaqinidagi Javel degan joyda Bertole gaz holatdagi xlorni 
kaliy karbonat eritmasidan o’tkazib, quyidagi moddalarni oldi: 
2
КОН + Сl
2 
= 
КСl + KClO + H
2
O 
Cl
2 
+ 2K
2
CO
3 
+ H
2
O = KClO + KCl + 2KHCO
3
 
1820
 
yilda Labray soda yoki natriy gidroksid eritmasidan xlor o’tkazib: 
   2NaOH+Cl
2
=NaCl+NaClO+H
2
O 
Na
2
CO
3
 + Cl
2
 + H
2
O = NaCl + NaClO + 2NaHCO
3  
 Ca(OH)
2 
dan Cl
2
 o’tkazilsa xlorli ohak hosil bo’ladi. 
Са(ОН)
2
 + Cl
2
 = CaClOCl + H
2
O 
CaClOCl  ning parchalanish mexanizmi:     
1) 
СаClOCl  + CO
2 
 = CaCO
3
 + Cl
2
   bakteriyalarni o’ldiradi. 
2) 2
СaClOCl + H
2
O + CO
2
 = CaCl + CaCO
3
 + 2HClO 
HClO 
→ HCl + O  (atomar) 
Xlor (IV) oksid. Yashil sariq rangli bo’g’uvchi gaz. –76°
С da qaynaydi.  СlO
2 
– 
sovutilganda qizil jigar rangli suyuqlikka aylanadi. Agar yana sovutilsa, jigarrangli 
kristall hosil bo’ladi. Bu oksid suvda eritilganda xlorit va xlorat kislota hosil 
bo’ladi. 
       2
СlO
2 
+ 
Н
2
О = НClO
2 
+ HClO
3
 
       Ishqoriy muhitda bu reaksiya qaytmas bo’ladi. 
2
СlO
2 
+ 2NaOH = NaClO
2 
+ NaClO
3 
+ H
2
O 
ClO
2
 ni olish uchun KClO
3 
ga konsentrlangan sulfat kislota ta’sir ettiriladi. 
KClO
3 
+ H
2
SO
4 
= HCl + KHSO
4
 
        3HClO
3 
= 2ClO
2 
+ H
2
O + HClO
4 
ClO
2
 – juda kuchli oksidlovchi: 
Р + СlO
2 
+ 2H
2
O = H
3
PO
4 
+ HCl 
HClO
2 
– texnik ahamiyatga ega emas. 
NaClO
2
  –  oqartaruvchi modda sifatida ishlatiladi. Kir yuvish kukunlariga 
qo’shiladi.         Og’ir metallarning xloritlari urilganda yoki qizdirilganda 
portlaydi. 
Xlor trioksidi – 
СlO
3·
·ClO
2
 ozon ta’sir ettirib olinadi. 
ClO
2 
+ O
3 
= ClO
3 
+ Cl
2 
ClO
3  
portlaydi: 
4ClO
3 
= 2ClO
2 
+ Cl
2 
+ 4O
2 
HClO
3 
–  faqat eritmada mavjud, eritmadagi konsentratsiyasi 40% dan ortmaydi. 
50% li eritma tayyorlansa portlaydi, bir asosli kuchli kislota. 
4H
2
S + 2HClO
3 
= 4S + Cl
2
O + 5H
2
O 
4SO
2 
+ 2HClO
3 
+ 3H
2
O = 4H
2
SO
4 
+ Cl
2
O 
Olinishi: 
Ba(ClO
3
)
2 
+ H
2
SO
4 
= BaSO
4 
+ 2HClO
3 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
311 
 
Xlorat kislota rangsiz, qattiq moddalar, xona temperaturasida barqaror va 
suvda yaxshi eriydi. Ular oksidlovchi, lekin gipoxloritlarga qaraganda kuchsiz 
oksidlovchi. 
4KClO
3 
= 2KCl + 3O
2 
Xloratlarni olish uchun60-70°
С da ishqorlar eritmasiga gaz holatdagi xlor yuborib 
olinadi        3
Сl
2 
+ 6KOH = KClO
3 
+ 5KCl + 3H
2
O 
KClO
3
  –  suvda yaxshi eriydi va monokristallar hosil qiladi. Gugurt ishlab 
chiqarish, Bengal olovi va portlovchi moddalartayyorlashda ishlatiladi. 
Tajriba: 
           3S + 2KClO
3 





→

potlash
kuchsiz
    
 = 2KCl + 3SO
2
 
           6P + 5KClO
3 
= 3P
2
O
5 
+ 3KCl 
           3C + 2KClO
3 
= 3CO
2 
+ 2KCl 
 
Shakarni juda sekin tuz bilan aralashtiriladi va 1 tomchi konsentrlangan 
sulfat kislota qo’shilsa yorug’ alanga berib yonadi. 
Сl
2
O
7
  toza holda moysimon suyuqlik, qaynash temperaturasi 83°
С. Qattiq 
chayqatilsa portlaydi. Oddiy sharoitda  
Рва S ni oksidlaydi. 
 Cl
2
O
7 
+ H
2
O = 2HClO
4 
Cl
2
O
7
  ni olish uchun: 
P
2
O
5 
+ 6HClO
4 
= 2H
3
PO
4  
+ 3Cl
2
O
7 
HClO
4 
– 12 °
С dan pastda harakatchan suyuqlik, havoda kuchli tutaydi, 
Olinishi:     KClO
4 
+ H
2
SO
4 
= HClO
4 
+ KHSO
4 
Suyuq 
НClO
4 
– molekula dimerlangan. 
СlO
-
,    ClO
2
-
,   
СlO
3 
-
,ClO
4
- 
Chapdan o’ngga qarab barqarorlik ortadi. Gipoxlorid har qanday muhitda 
oksidlovchi:         NaClO + 2KJ + H
2
O = J
2 
+ NaCl + 2KOH 
Xloratlarning oksidlovchilik xossasi ko’proq qattiq holda ko’rinadi: 
KClO
3 
+ 3MnO
2 
+ 6KOH = KCl + 3K
2
MnO
4 
+ 3H
2
O 
Cl 
5+ 
 + 6
е→ Cl
-
        1 
Mn
4+ 
 - 2
е→ Mn
6+     
  3 
Gipobromid kislota HBrO erkin holda uchramaydi, hatto gipoxlorid kislota 
ham uchramaydi. Ular faqat past haroratda eritmadagina mavjud bo’ladi. Bu eritma 
sariq rangli. Tuzlari beqaror bo’lib, faqat eritmadagina mavjud bo’ladi. 
Gipobromid kislota tuzlari 
КСl tuzi kabi olinadi va gipobromidlar deyiladi. 
3NaBrO 
→ NaBrO
3
 + 2NaBr 
           Bromat kislota –  HBrO
3
  beqaror modda bo’lib, faqat suvdagi eritmalarida 
mavjud bo’ladi, 100
о
С da parchalanadi. 
 
HBrO
3 
– bir asosli kuchli kislota.  SO
2
, H
2
S, HBr larni oksidlaydi. 
Olinishi: 
           Br
2
 + 5Cl
2
 + 6H
2
O = 2HBrO
3
  + 10HCl 
           Ba(BrO
3
)
2
 + H
2
SO
4
 = BaSO
4
 + 2HBrO
3 
           5HBr + HBrO
3
 =  3Br
2
 + 3H
2
O 
           5H
2
S + 2HBrO
3
 = 5S + Br
2
 + 6H
2
O 
           5SO
2
 + 2HBrO
3
 + 4H
2
O = 5H
2
SO
4
 + Br
2
 
           Bromat kislota BrF
3
 ning gidrolizi qilib olinadi: 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
312 
 
           BrF
3
 + 2H
2
O = HBrO
2
  + 3HF 
Hosil bo’lgan bromat kislota disproportsiyalanadi: 
           3HBrO
2 
 = 2HBrO
3
  + HBr 
           3BrF
3
  + 6H
2
O = 2HBrO
3
 + 9HF + HBr 
 
NaBrO
3
 + F
2
 + 2NaOH = NaBrO
4
 + 2NaF + H
2
O 
           Gipoyodid kislota HJO juda beqaror bo’lib, eritmadagina mavjud bo’ladi, 
xolos. Uning tuzlari sovuqda ishqoriy yod eritmasida eritib olinadi. 
            J
2
 + 2KOH = KJO + KJ + H
2
O  
 
KJO sovuqda disproportsiyalanadi: 
3KJO = KJO
3 
 + 2KJ  
            Gipoyodid kislota simob oksidni yod bilan aralashtirib olinadi: 
 HgO + 2J
2
 + H
2
O = 2HJO + HgJ
2
 
            Gipoyodid kislota gipobromit va gipoxlorit kislotaga nisbatan 
kuchsizroqdir. 
            10JO
2
→  J
2 
 + 4J
2
O
5
 
Yodat kislota HJO
3
 gipoxlorit va gipobromid kislotalarga nisbatan ancha barqaror. 
Suvda yaxshi eriydi. 310 g gipobromit kislotaga 100 g suvda eriydi. 
 
Yodat kislota molekulyar komplekslar hosil qiladi: 
 
3HJO
3
 = HJ
3
O
8 
 
(HJO
3
·J
2
O
5
) 
 
Yod (V) oksidi oq kukun modda. Oson parchalanadi. 
 
2J
2
O
5
 = 2J
2
 + 5J
2      
U oksidlovchi    5HJ + HJO
3
 = 3J
2
 + H
2
O 
 
Olinishi: 
 
NaJO
3
 + H
2
SO
4
 = NaHSO
4
 + HJO
3
 
 
J
2
 + 5Cl
2
 + 6H
2
O = 2HJO
3
 + 10HCl 
 
KJO
3
 tuzi barqaror.  
 
KJ + 6KMnO
4
 + 6KOH = KJO
3
 + 6K
2
MnO
4
 + 3H
2
O  
 
3J
2  
+ 6KOH = KJO
3
 + 5KJ + 3H
2
O 
 
Periodat kislotasi – HJO
4 
. 
 
HJO
4
·2H
2
O  (H
5
JO
6
 ) ortoyod kislotasi deyiladi.  
 
Bu kislotadagi hamma vodorod atomlari metallga aylanishi mumkin.  
 
Ag
5
JO
6
 tuzi ma’lum. H
5
JO
6
 gigroskopik modda.  
 
Olinishi:  
 
Ba
5
(JO
6
)
2
 + 5H
2
SO
4 
= BaSO
4
 + 2H
5
JO
6
 
 
Ortoperiodatlar yodlarni xlor ishtirokida oksidlab olishi mumkin: 
 
KJO
3
 + Cl
2
 + 6KOH = K
5
JO
6
 + 2KCl + 3H
2
O  
 
KJO
3
 ni ishqoriy muhitda elektroliz qilib ham ortoperiodatlar olish mumkin.  
 
HJO
4
·4H
2
O ham ma’lum. H
2
O·HJO
4
 – kompleks ham bor.