Noorganik kimyo

Marganes birikmalari 
 (Mn) marganes, (Te) texnetsiy, (Re) reniy 
Mn, Te, Re atomlari VII V gruppa d-elementlarini tashkil etadi. 
25
Mn 
2
)
8
)
13
)
2
             1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
3d
5
4s
2
 
43
Te 
2
)
8
)
18
)
13
)
2
          1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
3d
10
4s
2
4s
2
4p
6
4d
5
5s
2
 
75
Re 
2
)
8
)
18
)
32
)
13
)
2
         1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
3d
10
4s
2
4s
2
4p
6
4d
10
4f
14
5s
2
5p
6
5d
5
6s
2
 
Hamma atomlar eng chetki kvant qavatda 2 tadan s-elektronlarga ega. 
Chetdan 2-chi kvant qavatda 5ta d-elektronlar bor. Shuning uchun ham Mn, Te, Re 
ni maksimal valentligi +7. 
Mn gruppachasidagi elementlar ichida eng katta ahamiyatga bo’lgani Mn 
ning o’zidir. 
Re-1925 yil ochilgan nodir element, uning mavjudligini 1871 yil D. I.  
Mendeleyev oldindan aytgan. Te-1937 yil sun’iy yo’l bilan olingan, Mo ni 
deytronlar bilan bombardimon qilish natijasida olingan. 
25
98
Mo +  
1
2
n 
→
 
43
99
Te + 
0
1
n
 
Marganes.  1808 yil ingliz olimi Djon tomonidan toza holda olingan. U yer 
sharini 0,1% tashkil etadi. Bu mineral holida: pirolyuzit - MnO
2
, braunit- Mn
2
O
3
, 
gausmanit Mn
3
O
4
, manganit-  Mn
2
O
3
·N
2
O, MnSO
3
, gauerit-MnS
2
, mangan 
yaltirog’I – MnS 
Marganes qattiq, mo’rt kumushsimon, oq, yaltiroq metall. d=7,44 , 
 
t
pl
=1245
o
C 
Marganes 4 ta allotropik modifikatsiyada uchraydi.  
α
-Mn, 727
o
C gacha barqaror. 
β
-Mn 1101
o
C (bu 2-la modifikatsiyalar ham alyuminotermiya usuli bilan 
olinadi. U mo’rtligi va qattiqligi bilan xarakterlanadi). 
γ
-Mn 1101-1137
o
C temperaturada mavjud. 
τ
-Mn 1137
o
C

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
211 
 
Kimyoviy xossalari: Odatdagi temperaturada barqaror. Maydalangan holda u 
oson oksidlanadi. Al, Sb, C
u
  bilan ferromagnitli qotishmalar hosil qiladi. 
Qizdirilganda galogenlar, S, N,P,C,Si bilan birikadi. 
3Mn + N
2 
= Mn
3
N
2                                  
Mn + Cl
2 
= MnCl
2
 
Mn + 2HCl = MnCl
2 
+ H
2
↑
 
Qizdirilganda suvni parchalaydi. Konsentrik H
2
SO
4
, HNO
3
  bilan xona 
temperaturasida ta’sirlashmaydi. 
Mn + 2H
2
SO
4  
→
 MnSO
4 
+ SO
2 
+ 2H
2
O 
                    kons 
Mn - 2e 
- 
→
 Mn
2+
                              2   1 
SO
4
2- 
+ 4H
+ 
+ 2e
- 
→
 SO
2 
+ 2H
2
O       2   1 
Mn + 4HNO
3  
→
 Mn(NO
3
)
2
 + 2NO
2 
+ 2H
2
O 
                    kons
 
Mn - 2e
- 
→
 Mn
2+
                     `        1 
NO
3
- 
+ 2H
+ 
+ e
- 
→
 NO
2 
+ H
2
O    ` `   2 
Ko’p metallarning tuzlari va oksidlaridan Mn ularni qaytaradi. 
Mn + CuSO
4 
= MnSO
4 
+ Cu 
Olinish usullari: 1) Marganes oksidini uglerod bilan qaytarish orqali: 
MnO
2 
+ 2S = 2CO + Mn 
1)
 
Alyuminotermiya metodi:3MnO
2 
+ 4Al = 2Al
2
O
3 
+ 3Mn + 391                            
                   kkal
Q               > Q
A l
2
O
3
M n O
2
 
kremn. termiya      MnO
2 
+ Si = Mn + SiO
2
 
Mn   d=7,4     t
pl
=1250
o
C         t
qayn
=2150
o
C 
3) Mn tuzlari suvli eritmalarini elektrolizi orqali: 
MnCl
2 
→
 Mn
2+ 
+ 2Cl
-
          k) Mn
2+ 
+ 2e
- 
→
 Mn 
HOH 
→
 H
+ 
+ OH
-
               a) 2Cl
- 
-2e
- 
→
 
←Cl
2
 
Qo’llanishi:  Tarkibida Mn saqlaydigan po’latlar temir yo’l strelkalari, o’q 
o’tmaydigan tank korpuslari qurishda ishlatiladi. Uni asosida elektr 
o’tkazuvchanligi kam manganat qotishmasi olinadi. (12% Mn, 84% Su, 4% Ni). 
Oz miqdorda Mn Al qotishmalariga qo’shiladi. U oz miqdorda tuproqda 
bo’ladi. Mineral suvlarda, o’simlik va tirik organizmlarda bo’ladi. 
Marganes birikmalari: Kislorod bilan quydagi birikmalari ma’lum: MnO (II) 
asosli, Mn
2
O
3
 asosli, MnO
2
 (IV) amfoter, MnO
3
 (VI) kislotali, Mn
2
O
7
 kislotali, 
MnO 
Mn
2
O
3
 
MnO
2
 
MnO
3
 
Mn
2
O
7
 
qaytaruvchi 
Amfoter 
 
Oksidlovchi 
Mn(OH)
2      
Mn(OH)
3          
Mn(OH)
4
       H
2
MnO
4        
HMnO
4  
 
Marganes (II) oksidi MnO-  yashil poroshok, suvda erimaydi. Yuqori 
oksidlarini vodorod bilan qaytarish orqali olinadi. 
N
2
+MnO
2
=H
2
O+MnO 
tuzlarni qizdirish orqali: 
MnSO
3 
→

t
 
MnO + CO
2
 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
212 
 
MnC
2
O
4 
→

t
 
MnO + CO + CO
2
 
Marganes (II) tuzlari pushti rangli, lekin eritmalari rangsiz. 
MnO
2 
+ 4HCl = MnCl
2 
+ Cl
2
↑
 + 2H
2
O 
2MnO
2 
+ 2H
2
SO
4 
= 2MnSO
4 
+ O
2
↑
 + 2H
2
O 
Mn + 2HCl = MnCl
2 
+ H
2
↑
 
Mn(NO
3
)
2 
→
 MnO
2 
+ 2NO
2
↑
 
Mn(NO
3
)
2 
+ 2KOH = Mn(OH)
2
↓
oq cho’kma 
+ 2KNO
3
 
Oq cho’kma oksidlanib qorayib qoladi. 
2Mn(OH)
2 
+ 2H
2
O + O
2 
= 2Mn(OH)
4
 
Mn(OH)
2 
+ 2H
2
O -2e
- 
→
 Mn(OH)
4 
+ 2N
+           
2 
O
2 
+ 2H
2
O + 4e
- 
→
 4OH
-                                        
       1 
6Mn(OH)
2 
+ O
2 
= 2Mn
2
MnO
4 
+ 6H
2
O 
Mn
2+ 
- 2e
- 
→
 Mn
4+            
2 
O
2 
+ 4e
- 
→
 2O
2-                   
1 
Yuqorida keltirilgan reaksiyalar Mn(OH)
2
 ni beqarorligini ko’rsatadi. 
 Kuchli oksidlovchilar ta’sirida Mn
2+
  birikmalari qaytaruvchilik xossasini 
namoyon qiladi. 
3MnSO
4
+2KClO
3
+12KOH
→
3KMnO
4
+2KCl+3K
2
SO
4
+6H
2
O 
Mn
2+ 
+ 8OH
- 
-4e
- 
→
 MnO
4
2- 
+ 4H
2
O      3 
ClO
3
- 
+ 3H
2
O + 6e
- 
→
 Sl
- 
+ 6OH
-
           2 
2MnSO
4 
+ 5PbO
2 
+ 6HNO
3 
= 2HMnO
4 
+ 3Pb(NO
3
)
2 
+ 2PbSO
4 
+ 2H
2
O 
Mn
2+ 
+ 4H
2
O -5e
- 
→
 MnO
4
- 
+ 8H
+
        2 
PbO
2 
+ 4H
+ 
+ 2e
-
  
→
 Pb
2+ 
+ 2H
2
O        5 
MnCl
2
- gazlamalarni jigar rangga bo’yash uchun ishlatiladi. 
MnS 
MnSO
4 
+ Na
2
S = NaSO
4 
+ MnS
↓
qora rangli
 
2Mn + 6H
2
O + O
2  
= 2Mn(OH)
4 
+ 2H
2
S 
MnS + 4H
2
O - 2e
- 
→
 Mn(OH)
4 
+ H
2
S + 2H
+
  
    
  
 
2 
O
2 
+ 2H
2
O + 4e
- 
→
 4OH
-
                                    1 
MnSO
4
 oson qo’sh tuzlar hosil qiladi.· 
K
2
SO
4
·MnSO
4
·6H
2
O 
Al
2
(SO
4
)
3
·MnSO
4
·24H
2
O gazmollarni bo’yashga ishlatiladi. 
2Mn(NO
3
)
2 
+ O
2 
= 2H
2
MnO
3 
-metamanganat kislota 
Mn
2+ 
- 2e
- 
→
 Mn
4+              
    2 
O
2 
+ 4e
- 
→
 2O
2-
                 1 
 
4MnO
2
→
2Mn
2
O
3
+O
2
 
6Mn
2
O
3
→
4Mn
3
O
4
+O
2
 
 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
213 
 
 
Mn
2+                            
Mn
4+                              
Mn
2+ 
 
O=Mn-O-O-Mn=O                   Mn
2
O
3
-qora rangli  
MnMnO
3
                                  Mn
2
O
3
*Н
2
О-manganit 
 
 
O                       O 
 
O                       O 
 
Mn
3
O
4
→
2MnO*MnO
2
 
(IV)-marganes birikmalari.  
Mn(OH)
4
-amfoter modda, ular birikmalari 2-ga bo’linadi. 
 
I-gruppa Mn
4+ 
birikmalari. Ular 3 valentli marganes birikmalaridan 
beqarorroq. Eng barqarori Mn(H
2
AsO
4
)
4
 va disulfid MnS
2
-gausrit.
 
Marganesning kompleks birikmalari ancha barqaror.
 
   Me
2
/MnF
6
/. 
MnO
2
-qora rangli, amfoter oksid. Suvda erimaydi, qizitilmasa ko’p 
kislotalar ta’siriga chidamli. 
MnO
2
+CaO=CaMnO
3
 
3MnO
2
→
Mn
3
O
4
+O
2
 
2-gruppaga orto va metamarganes kislotalarining H 
2
MnO
4
, H
2
MnO
3
 tuzlari 
kiradi. Bu kislotalar erkin holda ajratilmagan. 
 Mn
3
O
4   =  
2MnO·MnO
2
 
Oksidlanish reaksiyalari: 
  MnO
2
  + 4HCl = Cl
2
 + MnCl
2
 + 2H
2
O 
 Qaytarilish reaksiyalari:  
 2MnO
2
 + 3PbO
2
 + 6HNO
3 
=
 
2HMnO
4
 + 3Pb(NO
3
)
2 
+ 2H
2
O 
MnO
2 
+
 
2H
2
O - 3e = MnO
4
-
 + 4H
+       
  2
 
 
PbO
2  
+ 4H
+
 + 2e = Pb
2+
 + 2H
2
O         3 
 Mn
+5
  birikmalari. Bu oksidga hech qanaqa kislota to’g’ri kelmaydi. 
H
3
MnO
4
   beqaror va mavjud emas, shu paytgacha olinmagan. Bu kislotaning 
tuzlari Na
3
MnO
4 
 va  KMnO
4 
olingan.Mn
+6 
 birikmalari. MnO
3
    va N
2
MnO
4
  erkin 
holda olinmagan,ular beqaror. Manganatlar metall holidagi, yoki marganes 
oksidlari, tuzlarini  kislorod bilan ishqor ishtirokida suyuqlantirib olinadi. 
MnO
2
 
+
 
KNO
3 
+ 2KOH = 
K
2
MnO
4
 
+ KNO
2
 + H
2
O
 
 
3MnO
2 
+ KClO
3  
+ 6KOH = 
3K
2
MnO
4
 
+ KCl + 3H
2
O  
Neytral va kislotali muhitda disproportsiyalanish reaksiyasi ketadi. 
3K
2
MnO
4
 + 2H
2
O = 2KMnO
4
 + MnO
2 
+ 4KOH 
2K
2
MnO
4
 
+ Cl
2 
= 
2KMnO
4
 
+ 2KCl 
Mn
+7 
birikmalari. Marganes angidridi yoki marganes (VII) oksidi 
 
permanganat kislota tuzlariga konsentrlangan sulfat kislota ta’sir ettirib olinadi. 
H
2
SO
4 
+ KMnO
4 
= K
2
SO
4 
+ H
2
O + Mn
2
O
7
 
Mn
2
O
7
 
=
  
2MnO
2 
+ 3O 
Agar kristallik kaliy permanganatga  2-4 tomchi kons. sulfat kislota 
qo’shilib, shisha tayoqcha bilan aralashtirilsa  va bu tayoqcha efir yoki spirt bilan 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
214 
 
ho’llangan paxtaga tegizilsa u darhol o’z-o’zidan alanga berib yonib ketadi. 
Marganes (VII) oksidi qo’ng’ir yashil rangli moysimon suyuqlik. Juda kuchli 
oksidlovchi. Ko’p  yonadigan moddalar qog’oz, spirt, efir  bu oksidga tegishi bilan 
o’z-o’zidan yonib ketadi. 
Texnikada kaliy permanganatning olinishi. Marganes (IV) oksidiga  KOH 
bilan kislorod qo’shib olinadi. 
4MnO
2 
+ 4KOH + 3O
2 
= 4K
2
MnO
4 
+ 2H
2
O  
3K
2
MnO
4 
+ 2CO
2  
= 2KMnO
4 
+ 2K
2
CO
3 
+ MnO
2
 
2K
2
MnO
4 
+ Cl
2 
= 2KMnO
4
 + 2KCl 
Texnikada KMnO
4
 organik moddalarni oksidlovchi agent sifatida ishlatiladi. 
Shuningdek jun, kiyimlarni oqlashda ham ishlatiladi. Permanganat bilan oksidlash 
sharoitga  qarab har xil ketadi.  
permanganatning oksidlovchilik xossalari: 
 2KMnO
4 
+ 5Na
2
SO
3 
+ 3H
2
SO
4 
= 2MnSO
4 
+ 5Na
2
SO
4 
+ 3H
2
O + K
2
SO
4
 
2KMnO
4 
+ 3Na
2
SO
3 
+ H
2
O = 2MnO
2 
+ 3Na
2
SO
4 
+ 2KOH 
2KMnO
4
 + Na
2
SO
3 
+ 2KOH = 2K
2
MnO
4 
+ Na
2
SO
4 
+ H
2
O  
Bu yerda natriy sulfit o’rniga kaliy yodid, natriy tiosulfat yoki istalgan 
boshqa qaytaruvchi olish mumkin.