Noorganik kimyo

Cu + 2H
2
SO
4
= CuSO
4
+SO
2
  + 2H
2
O            
                    Cu
0   
 -2       
→
Cu
+2 
          2        1 
              
            S
+6
  -2 e      
→
  S
+4 
          2       1 
Molekulalararo oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari gazlar orasida: 
  
3H
2
+N
2
=2NH
3 
 
4NH
3
+5O
2
=4NO+6H
2
O 
                                                                                                                  
 
             2SO
2
+O
2
=2SO
3 
           Qattiq moddalar orasida: 
                           
2Mg(q)+O
2
(g)=2MgO(q) 
 
                 2Sb(q)+3CI
2
(g)=2SbCI
3
(q)
 
               Qattiq moddalar bilan suyuqliklar orasida: 
 
          
4HCI(S)+MnO
2
(q)=CI
2
(g)+ Mn CI
2
(s)+2H
2
O(s) 
 
16HCI(s)+2KMnO
4
(q)=5CI
2
(g)+2MnCI
2
(s)+8H
2
O(s)+2KCI(s) 
                    Qattiq moddalar orasida: 
 
        
 2AI(q)+ Fe
2
O
3
(q)=AI
2
O
3
(q)+2Fe(q) 
 
           C(q)+2PbO(q)= 2Pb(q)+CO
2
(g)   
             Aksariyat oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari eritmada ketadi: 
           
 3Na
3
AsO
3
+K
2
Cr
2
O
7
+4H
2
SO
4
= 3Na
3
AsO
4
+Cr
2
(SO
4
)
3
+4H
2
O+K
2
SO
4 
 
      2NaCrO
2
+3H
2
O
2
+2NaOH=2Na
2
CrO
4
+4H
2
O 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
153 
 
                Bunday reaksiyalar qatoriga oksidlanish darajasi turlicha bo’lgan lekin 
bir xil atomlardan iborat moddalar orasidagi reaksiyalarni ham olish mimkin: 
 
             
2H
2
S+H
2
SO
3
=3S+3H
2
O  
 
          5HCI+HCIO
3
=3CI
2
+3H
2
O 
                 Disproporsiyalanish yoki o’z-o’zidan oksidlanish –qaytarilish 
reaksiyalari 
         Molekula tarkibidagi bir xil element atomoning  oksidlanish darajasi ham 
ortadi, ham kamayadi: 
 
    
3K
2
MnO
4
+2H
2
O=2KMnO
4
+MnO
2
+4KOH 
 
   3KCIO=2KCI+KCIO
3 
 
   3HNO
2
=HNO
3
+2NO+H
2
O  
 
  Na
2
SO
3
=3Na
2
SO
4
+Na
2
S 
 
 6NaOH+3S=2Na
2
S+Na
2
SO
3
+3H
2
O 
 
2KOH+CI
2
=KCI+KOCI+H
2
O 
 
6KOH+3CI
2
→5KCI+KCIO
3
+3H
2
O 
              Ichki molekulyar-oksidlanish qaytailish  reaksiyalarida oksidlovchi va 
qaytaruvchi  bitta molekulani o’zida lekin har xil  element atomlari ba’zan bir xil 
element   atomlari ham bo’lishi mumkin: 
                                    
2KNO
3
=2 KNO
2
+ O
2 
                                    4HNO
3
=4NO
2
+2H
2
O+O
2 
                                                        
   2 Ba(NO
3
)
2
=2BaO+4NO
2
+O2 
                                      (NH
4
)
2
Cr
2
O
7
=Cr
2
O
3
+N
2
+H
2
O 
                                      2HgO= 2Hg+O
2
 
                                      2KClO
3
=2KCl+3O
2
 
                  Murakkab oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ikkitadan ortiq 
elementlarning oksidlanish darajasi o’zgaradi.   
       As
2
S
3
 ga konsentrlangan   HNO
3  
ta’sirida  quyidagi reaksiya sodir bo’ladi : 
                3
Аs
2
S
3
+28HNO
3
+4H
2
O→6H
3
AsO
4
+9H
2
SO
4
+28NO 
                                        
+3                                         +5                
                                 2 As        -4e        
→
2As                   3 
                                   3S
-2 
     -24e      
→
  3S
+6
                     
                                    N
+5
    -3e        
→
N
+2
                      28 
 
                        
3As
2
S
3
+28
НNO
3
+4H
2
O=6
Н
3
АsO
4
+9H
2
SO
4
+28NO 
               Elektron balans usuli maktab dasturi bo’yicha to’la o’rgailganligi uchun 
faqat  yarim reaksiyalar usuli (ion –elektron usulga to’xtalamiz. Bu usulning 
afzalligi shuki buna asosan suvdagi eritmalar olinadi. Elektron balans usulidan farq 
qilib  oxirgi holatda haqiqiy  mavjud ionlar qo’llaniladi.Elektron balans usulida esa  
faraz   qilinadigan ionlar ishlatiladi,chunki eritmada  Mn
+7
, Cr
+6
, S
+6
,N
+5
,N
-3
, Cl
+7
 
va bohqa  ionlar mutlaqo uchramaydi. Ayni paytda  eritmada haqiqiy bor bo’lgan 
ionlar Mn
2+
, Cr
3+
,MnO
4
-
,CO
3
2-
, ClO
4
-
,Cr
2
O
7
2-
, SO
4
2-
 
va boshqalar 
hisoblanadi.Yarim reaksiyalar usulida atomlarning oksidlanish darajasini bilish 
shart emas va reaksiya  mahsulotlarini ham reaksiyani tenglashtirih jarayonida 
chiqarish mumkin.  

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
154 
 
               Yarim reaksiyalar usulida oksidlanish  –qaytarilish tenglashtirishda 
 
quyidagilarni hisobga olish kerak. Bunda oksidlovchi va qaytaruvchi hamda 
ularning reaksiya mahsulotlari ion  holda yozilib  ular asosida yarim reaksiyalar 
tuziladi.Kuchli elektrolitlar ion holda yozilib , kuchsiz elektrolitlar molekulyar  
holda(cho’kma, gaz) yoziladi.                     
 Yarim reaksiyalar usulida oksidlanish –qaytarilish 
reaksiyalarini         
tenglashtirish uchun jadval ma’lumotlari asosida(2 jadval) yoki moddalarning     
oksidlanish-qaytarilish xossalarini bilgan holda  oksidlanish yoki qaytarilish   
mahsulotlari topiladi. Bunda oksidlovchi va qaytaruvchi uchun 4 ta qoidadan     
foydalaniladi: 
1)
 
Kislotali muhitda oksidlovchi tarkibidagi ortiqcha kislorod vodorod ioni 
bilan bog’lanib suv molekulasini hosil qiladi va qaytariladi.