2-вариант. Номукаммал рақобат шакллари ва уларнинг хусусияти
Олигополия бозорида фирмалар
Фойдани максималлаштириш қоидаси
1
Koʻplab tarmoqlar mukammal raqobatning markaziy holati va monopoliya oʻrtasida turadi. Iqtisodchilar bu hodisani nomukammal
raqobat deb atashadi. Nomukammal raqobatli bozorning bir turi bu Oligopoliya, unda bozor faqat bir necha sotuvchilarga ega va har biri boshqa sotuvchilardan unchalik farq qilmaydigan yoki oʻxshash mahsulotlarni taklif qiladi. Iqtisodchilar bozor hukmronligini statistik ataladigan konsentratsiya koeffitsiyentiga ega korxonalarning kichik guruhlari orqali oʻlchashadi. Konsentratsiya koffitsiyenti bu bozordagi umumiy mahsulot 4 ta yirik korxonalar orqali ta’minlanishidir. Lekin, ba’zi sanoatlarda, eng katta firmalar ustunroq rolni oʻynaydi. Oligapoliyaning eng yaxshi ta’svirlangan shakillari bu: yuqori konsentratsiyalangan sanoatlar oʻz ichiga gʻalla ekinlari 83%, samoliyot ishlab chiqadigan 85% elektr lampochkalari 89%, uy jihozlari 90 % va sigaretlar 99% ni qamrab oladi. Nomukammal raqobat bozorning ikkinchi turi, Monopolistik raqobat deb ataladi. Bu bozor tizimidagi koʻplab korxonalar sotayotgan mahsulotlari oʻxshash lekin bir xil emasligi orqali tasvirlanadi. Monopolistik raqobatdosh bozorda har bir korxona ishlab chiqayotgan mahsuloti uchun Monopoliyaga ega. Lekin boshqa korxonalar bir xil iste’molchilar uchun kurashadigan oʻxshash mahsulotlar ishlab chiqaradi. Masalan Monopolistik bozor:
- Koʻp sotuvchilar: koʻplab firmalar bir xil guruhdagi xaridorlar uchun raqobatlashadi. -Mahsulot turliligi: har bir korxona boshqa korxonaga qaraganda eng kamida farq qiladigan mahsulot ishlab chiqaradi. Shunday qilib narx belgilashda, har bir korxona pastga qiyalagan talab chizigʻiga duch keladi. -Erkin kirish va chiqish: Firmalar cheklovlarsiz bozorga kirishi mumkin. Shunga binoan, korxonalar soni bozorda iqtisodiy daromad nolga yetganda oʻzgaradi.
2
Hamkorlik va shaxsiy manfaat oʻrtasida keskinlikni tushuntirib beradi. Oligopolistlar hamkorlik va monopoliya samaradorligiga erishishda yaxshi foyda koʻrishni nazarda tutishadi. Chunki, ular oʻzlarining shaxsiy manfaatlarini koʻzda tutib, monopoliya samarasiga erishishni toʻxtatishmaydi va oʻzlarining qoʻshma foydasini maksimallashtiradi. Har bir oligopolist ishlab chiqarishni oʻsishini va bozorni katta qismini qoʻlga kiritishni rejalashtiradi. Natijada ularning har biri bu ishni bajarishga harakat qiladi, umumiy ishlab chiqarish kuchayadi va narx tushadi.
Qachonki firmalar individual oligopoliyada ishlab chiqarishni maksimal foydasini tanlashsa, ular ishlab chiqarish miqdorini monopoliya tomonidan ishlab chiqarilgan darajasiga qaraganda koʻproq va raqobatchilari tomonidan ishlab chiqarilgan darajaga qaraganda kamroq ishlab chiqishadi. Oligopoliya narxi monopoliya narxiga qaraganda kamroq, ammo raqobatchilarni narxiga qaraganda koʻproq boʻladi ya’ni o’sha qaysiki chekli narxga teng bo’lgan taraf.
Oʻzbekistonda iqtisodiy islohotlarning tub mohiyatidan kelib chiqqan holda Monopoliyalarga qarshi va tabiiy Monopoliyalar toʻgʻrisidagi qonunchilik takomillashtirilib, ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan qonunchilik andozalariga mos kelishi ta`minlab borilmoqda. Bu qonunlar istalgan yolgʻiz firmada birlashishni oldini olish uchun ortiqcha bozor hokimyatiga olib kelishda ishlatiladi. Bundan tashqari bu qonunlar birlashish roʻyxatidan xususiy Oligopoliyalarda foydaianiladi, oʻshanda ularning bozorida kamroq raqobat boʻladi.
Oligopolistlar guruhi Monopolist yoqtiradigan – kam miqdorda ishlab chiqarish va chekli xarajatdan yuqori narxni belgilash-hamkorlik va ishlashning eng yaxshisidir. Chunki har bir oligopolist faqat oʻzining foydasi haqida oʻylaydi va bu yerda monopoliyadan chiqish yoʻlini davom ettirishdan firmaning bir guruhida kuchli ragʻbatlantiruvchi omil bor. Har bir Oligopolist ishlab chiqarishni oshrishni bu ikkala chekli samara teng boʻlgunicha, boshqa firmalar ishlab chiqarishni boshlagunga qadar davom ettiradi. Hozirgi zamon sanoatda bo’lgan firmaning soni qanchaligi har bir Oligapolistning chekli tahliliga ta’sir ko’rsatishi turgan gap. Masalan: sotuvchilarning katta miqdori, kamida har bir sotuvchi bozor qiymatida oʻzining ta’siri haqida tashvishlanadi. Bu Oligopoliya bir oʻlchamda oʻsishiga qarab, narx ta’siri pasayishining ahamiyatga egaligidadir. Qachonki, Oligopoliya juda katta boʻlib rivojlansa, qiymat butunlay natija bermaydi. Bu shuningdek, bozor qiymati yakka firmaning uzoq ta’sir qilmasligining ishlab chiqarishdagi qaroridir. Eng soʻnggi tabablarda har bir firma bozor qiymatini qachonki ishlab chiqarishni qanchalik koʻp qabul qilsa, xuddi bergandek oladi.
Qachonki, ishlab chiqarishga qanchalik koʻp qaror qabul qilishsa, bu raqobatbardosh firmalar faqat ishlab chiqarish natijasini e’tiborga olishadi: raqobatdosh firma narx oluvchi boʻlganligi sababli, narx natijasi boʻlmaydi. Shunday qilib, kata rivojlanishdagi Oligopoliya sotuvchilari miqdoriga oʻxshab, Oligopolistik bozor yanada raqobatbardosh bozorga oʻxshab bormoqda.
3
Кaqobatlashgan bozorda narx bozor tomonidan belgilanadi va unga firma ta’sir qila olmaydi. Bunday bozorda harakat qilayotgan firmaning talab chizigʻi gorizontal chiziqdan iborat boʻlib, uning chekli daromadi narxga teng, ya’ni MR=P bu yerda MR chekli daromad, P esa narx. Bundan kelib chiqadiki, raqobatlashuvchi firma foydasini maksimallashtirish sharti (qoidasi), firma ishlab chiqarish hajmini shunday tanlashi kerakki, bu hajmda narx chekli xarajatga teng boʻlganda fo’rmulamiz shunday ko’rinishga keladi P=MC. MC- boshlang’ich chekli xarajat.
P=MC -shart raqobatlashgan bozorda faoliyat koʻrsatayotgan firma
foydasini maksimallashtirish (muvozanat holati) sharti deyiladi, ya’ni
raqobatlashuvchi firmaning chekli mahsulot qoidasini ifodalaydi.
Ushbu qoidaga koʻra firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini chekli
xarajat narxga teng boʻlgunga qadar oshirishi mumkin. Demak, MC
