Nom kiritish bosManishini

Qiymat turi
Izoh
M atematik funksiyalar
Abs(x)	butun/haqiqiy	butun/ haqiqiy	x ning absolut qiymati (moduli) - |x|
Sin(x)	butun/haqiqiy	haqiqiy	x ning sinusi (radian o'.b.) -sinx
Cos(x)	butun/haqiqiy	haqiqiy	x ning kosinusi (radian o'.b.) -cosx
Arctan(x)	butun/haqiqiy	haqiqiy	x ning arktangensi — arctgx
Sqrt(x)	butun/haqiqiy	haqiqiy	x ning kvadrat ildizi — (x > 0)
Sqr(x)	butun/haqiqiy	butun/ haqiqiy	x ning kvadrati - x^2
Exp(x)	butun/haqiqiy	haqiqiy	e* (e = 2.718282... )
Ln(x)	butun/haqiqiy	haqiqiy	x ning natural logarifmi (x > 0)
Frac(x)	butun/haqiqiy	haqiqiy	x ning kasr qismi {x}
Int(x)	butun/haqiqiy	haqiqiy	x ning butun qismi [xl
Random	—	haqiqiy	[0, 1) oraliqdagi tasodifiy son
Random(x)	Word	Word	[0, x) oraliqdagi tasodifiy son
O'zgaruvchilar turini o'zgartiruvchi funksiyalar
Trunc (x)	haqiqiy	Longlnt	x ning butun qismi
Round (x)	haqiqiy	Longlnt	x ni yaxlitlaydi
Odd(x)	butun	mantiqiy	x - toq son bo'lsa«rost» qiymat oladi
Chr (x)	Byte	Char	x ning o'nlikASCll kodiga mos belgi
Ord(m)	Char	Byte	'm' belgining o'nlikASCll kodi
Matematik protseduralar
Ins (x)	butun	butun	x ni qiymatni 1 gaoshiradi (x:=x+l)
Dec (x)	butun	butun	x ni qiymatni 1 gaoshiradi (x:=x+l)

1- misol. Ba'zi funksiyalarni qo'llanish:

Funksiya	Qiy- mati	Funk­siya	Qiymati	Funk­siya	Qiymati
abs(-5)	5	abs(-4.9)	4.9000000000c+00	abs(4.9)	4.9000000000e+00
sqr(4)	16	sqr(2.5)	6.2500000000e+00	Sqrt(l6)	4.0000000000e+00
sqr(-4)	16	Sqr(O.O)	0.0000000000e+00	Sqrt (0.16)	4.0000000000e-01
sqr(O)	0	Sin(O)	0.0000000000e+00	Sin(l)	8.4147098481e-01
trunc(5.3)	5	Int(5.3)	5.0000000000c+00	Int(5)	5.0000000000e+00
trunc(-5.3)	-5	Int(-5.3)	-5.0000000000e+00	frac(5.3)	3.0000000000e-01
Round(5.49)	5	frac(-5.3)	-3.0000000000e-01	frac(5)	0.0000000000e+00
Round(5.5)	6	Odd(5)	TRUE	Odd(-5)	TRUE
Round(-5.49)	-5	Odd(4)	FALSE	Odd(-4)	FALSE
Round(-5.5)	-6	Odd(0)	FALSE	Chr(65)	'A'
Chr(97)	'a'	Ord('A')	65	Ord('a')	97

Matematik formulalarda ko'p ishlatiladigan n sonini ifodalash uchun Paskalda maxsus Pi o'zgarmas (konstanta) ajratilgan (Pi=3.1415...)-

Paskal dasturlash tilida algebraik ifodalar arifmetik amallar yordamida bog'langan o'zgarmaslar, o'zgaruvchilar va funksiyalardan tashkil topadi. Algebraik ifodalar bir satrda yoziladi, ya'ni satrdan pastga tushirib yoki yuqoriga ko'tarib yozish mumkin emas. Masalan, lab¹ifoda Paskalda

a 3*a*sqr(b) yoki 3*a*b*b kabi, jj ifoda a/sqr(b) yoki a/(b*b) kabi

yoziladi.

Ifodalarni yozishda amallarni bajarish tartibini ko'rsatish uchun faqat oddiy qavslar qo'llaniladi. Qavs ichidagi amallarni bajarish chapdan o'ngga qarab, matematikada qabul qilingan tartibni saqlangan holda ketma-ket amalga oshiriladi:

• funksiyalar qiymatlari hisoblanadi;

• ko'paytirish yoki bo'lish amali bajariladi;

• qo'shish yoki ayirish amali bajariladi.

Masalan, arifmetik ifodani Paskaldagi yozilishi (a+b)/c kabi
bo'lib, uni hisoblashda dastlab qavs ichidagi amal, ya'ni a+b bajariladi,

so'ngra natija c ga bo'linadi. Amallar bajarilish tartibi ham qavslar yordamida

tartiblanadi: ^_fl2 _ tf. ifodani Paskalda sqrt(sqr(a) - sqr(Z>)) kabi, |x + tgx| ifoda abs(x + tan(x)) ko'rinishida yoziladi.

Paskalning standart funksiyalari barcha matematik amallarni o'z ichiga olmagan. Shu sababli ba'zi matematik amallarni Paskalning bir nechta standart funksiyasi orqali yoki bitta standart funksiyani bir necha marta qoilash orqali ifodalashga to'g'ri keladi. Masalan, Paskalda sonni ixtiyoriy darajaga ko'tarish funksiyasi yo'q. Shuning uchun a³ ifodani Paskalda a*a*a yoki, sqr(a)*a kabi, a⁴ ifodani esa a*a*a*a yoki sqr(sqr(a)) yoki sqr(a)*sqr(a) kabi yozish mumkin.

Umuman, a^b (a>0) ko'rinishdagi ifoda uchun matematikada a* = «*•*•" formula o'rinli. Shuning uchun Paskalda a^b (a>0) ifoda exp(b*Ln(a)) ko'rinishda yoziladi.

3- misol.

x-y x⁵-y³

algebraik ifodani Paskaldagi ko'rinishini yozing.

Yechish. Bu ifodani Paskalda bir necha xil usulda tasvirlash mumkin. Shulardan bittasi quyidagicha:

(x-y)/(exp(5*ln(x))-sqr(y)*y).

Shuni yodda tutingki, Paskal dasturlash tilidagi standart funksiyalar argument! doimo qavs ichida yoziladi!

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar

1. Qanday funksiyalar standart funksiya deyiladi?

2. Standart funksiyalarning odatdagi va Paskalda yozilishining qanday farqi bor?

3. Algebraik ifodalar nimalardan tashkil topadi?

4. Biror ifodada bir xil amallar qatnashsa, ularning bajarilish tartibi qanday bo'ladi?

5. Amallarni bajarish tartibini o 'zgartirish uchun nimalardan foyda-laniladi?

6. Trunc(4.7)=Round(4.7) o'rinlimi? Javobingizni izohlang.

7. sin x-c ko'rinishidagi yozuv Paskalda nima uchun xato hisoblanadi?

8. 2*-v ko'rinishidagi yozuv Paskalda tog'ri yozilganmi? Javobingizni izohlang.

9. sqr(abs(x +sin(x))-pi) ifodada amallar bajarilish tartibini izohlang.
Uyga vazifa: 9-10 mashqlarni bajarish.

20- dars. 9- sinf

MAVZU : Standart funksiyalar va protseduralar, algebraik ifodalar mavzusini takrorlash
Darsmaqsadi: a) Ta’limiy

b) Tarbiyaviy

c) Rivojlantiruvchi

Dars jihozi: Kompyuter, ekran, doska, bo’r, kitob, daftar

Dars uslubi: Aralash

Darsning borishi: a) O’tilganlarni takrorlash

b) Yangi mavzu bayoni

1. Quyidagi ifodalarni Paskal dasturlash tilida yozing.

A) x- yb) x+yd) (5a²+2x) + 3x + tg⁵a³;

x²-y³ xyz a³

e)cos³sin²x+cosa⁵; f)  - + 

a³

2. Quyida Paskalda yozilgan ifodalarning qiymatini hisoblang.

a) sqr(trunc(4.95));b) trunc(int(4.95)+0.7);

d) round(trunc(3.5)+0.7);e) 3+frac(12.5);

f) sqrt(sqr(16));g) sqrt(sqrt(256)+9);

h) sqr(5-abs(-5));i) abs(-sqrt(6)).

3. a=5, b=4 bo'lsa, quyida Paskalda yozilgan ifodalarning qiymatini hisoblang.

a) abs(a+b-a*b);b) sqr(a+b-a*b)-110;

d) round(a/b+0.3)+9;e) 3+frac(b/a);

f) sqrt(sqr(a)-b*b);g) sqrt(sqrt(a+b)+6);

h) sqr(a-abs(b-a));i) abs(9-sqrt(a*b+a)).

4. Quyida Paskalda yozilgan ifodalar qiymati qanday turdagi o'zgarmas bo'lishini aniqlang.

a) abs(-sqrt(2011));b) abs(sqr(2))+19;

d) frac(abs(-20));e) int(1.9)*trunc(0.2).

Mustahkamlash uchun topshiriqlar

5. Paskaldayozilganquyidagiifodalarnioddiyyozuvko'rinishigao'tkazing.

a) a* ( Sqr(x)+1);

b) sin (x*x*x-sqr(sqr(x))+5);

d) pi*h*(sqr(rl) + sqr(r2) + rl*r2)/3;

Uyga vazifa: Quyidagi mashqlarni bajarish.

1. Quyidagi algebraik ifodalarni Paskal dasturlash tilida yozing.

a) ax+b;b) xyz-23;d) ax²+bx+c;

e) (a⁴x³-(1-y²)²; f)8(a+b²c)

2. Quyidagi ifodalarni Paskal dasturlash tilida yozing.

a) 25²⁰+|l-y²|;b) [5m]+{100b}; d) xsina+ycosb-5²;

e) sinsinx+cossiny;f) 21 - ²

3. Paskalda yozilgan quyidagi ifodalar orasidan noto'g'ri yozilganinitoping.

a) 2*a+b;b) sqr(x*b^{^}2); d) sin(-3*x);

e) sin((a+b+cos(x)); f) 2*(-b)+a2.