Nókis rayonı Qaraqalpaqstan Respublikasınıń arqa tárepinde jaylasqan bolıp, rayon 1968-jılı, 25-dekabr kúni dúzilgen

Nókis rayonı Qaraqalpaqstan Respublikasınıń arqa tárepinde jaylasqan bolıp, rayon 1968-jılı, 25-dekabr kúni dúzilgen. Rayon arqa-batıstan Qanlıkól, arqadan Kegeyli, shıǵıstan Qaraózek, qubladan Nókis qalası menen shegaralas. 2015-jıl, 1-yanvar halatına kóre rayon xalqınıń sanı 45,0 mıń adamdı quraydı. Sonnan 9,6 mıń adam qalada, 35,4 mıń adam awılda jasaydı. Sonıń menen birge, rayonda 1 qalasha, máhálle hám 6 awıl puqaralar jıyını bar. Tiykarǵı orayı Aqmanǵıt qalashası bolıp tabıladı. Rayonda zıyarat turizminiń perspektivası joqarı. Ásirese, rayon orayına kire beristegi «Áziz baba» zıyarat ornı elimizdegi muqaddes orınlardıń birinen esaplanadı. Xalıq arasında Ázler baba dep atalıp ketken ullı insannıń tolıq atı Máwlenberdi Áziz xoja ulı Allaberdi Áziz bolıp, 1602-jılları ómir súrgen. Bul orın rayondaǵı zıyaratshılar eń kóp zıyaratlaytuǵın orınlardıń birinen esaplanadı.
“Qiran” etno-toponimleriniñ kelip shigiw tariyxi arnawli turde izretlenbegen.Lekin ol baqqinda ,ĝalaba xabar qurallarinda ,aytim rawiyat-apsanalardiñ jariyalangani málim.Olardiñ birinde Qıran isimli er jurek batir jigittiñ Xiywa xanliği waqtinda ,yağaniy XVII-XIX asirlerde jasağamliği aytiladi.Onda kõrsetiliwinshe Qiran batir “AQPATSHA” yagniy ruslardiñ jerlerine waqti waqti menen shanawil jasap olardiñ mal-muliklerin ,basqada bayliqlarin kùsh penen tartip aliw menen shũĝillanar eken.Usinday zorliq penen zombiliqqa shidamağan Aq patsha Qirandi tutqin etip beriwdi Xiywa xaninan talap etedi.Qoyilğan talap orinlanip Qiran bende etilip Rassiyağa payton arbada alip ketilgen.Joldiñ uzaqliliginnan paydalangan Qiran ozinin aqilliligi menen qolayli jerdw tutqinnan bosanip eline aman qaytqan.Albette bul xabar Xiywa xanina sol zamatta jetip baradi .Qirannin erligine qayil qalgan Xiywa xani batirga Amiwdaryaniñ tomengi on jagalawindagi Qalmaq qala jaylasqan tawga sol jerge iyelik etiwge biylik beredi.Mime sol waqittan baslap Qiran taw atalipti.
Qıran taponimi qaraqalpaq xaliq awizeki adebiyatinda da kennen ushirasadi.Qaraqalpaq xaliq dastani “Qıriq qiz’ da máselen jigirma alti toponimikaliq atamalar qatarinda Qirantawda atap õtiledi.Oni dastannin bas qaharmani Gulayimniñ jeñgesi Begzadaga qarap aytqan tomendegi qatarlardan ibarat.