Nókis Abu Ali Ibn Sino atındaġı jámiyetlik salamatlıq texnikumı

«Hamshiraliq isi» basqa pánler menen baylanısı


«Fiziologiyalıq shıģarıwlar» pán ishindegi baylanısı




3-qosimsha

“Kishi toparlarda islew” usılınıń basqıshları

• 
  Sabaq jónelisi anıqlanadı. Tema boyınsha bir-birine baylanıslı bolģan máseleler belgilenedi.
  
• 
  Kishi toparlar belgilenedi. Bilim alıwshılar toparlarģa 3-6 oqıwshıdan bóliniwi múmkin
  
• 
  Kishi toparlar tapsırmanı orınlawģa kirisedi.
  
• 
  Bilim beriwshi tárepinen anıq kórsetpeler beriledi hám jóneltirip turıladı
  
• 
  Kishi toparlar oylasıp isleydi
  
• 
  Orı’nlanģan tapsırmalar kórip shıģıladı hám talqılanadı.
  

Kishi toparlarda islesiw qaģıydası
1) Oqıwshilar tapsirmanı orinlaw ushın kerekli bilim hám máselelerge iye bolıwı lazım.
2) Toparlarga anıq tapsırmalar beriliwi lazım.
3) Kishi toparlar aldına qoyılģan tapsırmanı orınlaw ushın jeterli waqıt ajıratıladı.
4) Toparlardaģı pikirler shegaralanbaģanlıģın yeskertiw zárúr.
5) Topar is nátiyjelerin qanday qılıp kórsetiw kerekligin anıq biliwleri, oqıtıwshı olarģa baģdar beriwi lazım.
6) Toparda oqıwshılar bir biri menen baylanısta bolıp, óz pikirlerin yerkin bayanlaw kerek
3-qosimsha


Dem aliw organları sistemasınıǹ funkciyası hàm dùzilisi.
(1) jolları
Murın boslıǵı
Tamaq hàm jutqınshaq: jutqınshaqtıǹ funkciyası
Bronxlar: traxeya, oǹ hàm shep bronxlar, bronxiolalar.
(2) Òkpe hàm hàreketleri.
Òkpeniǹ jaylasıwı: aldıǹǵı tàrepinen- omırawdıǹ ùstindegi òkpeniǹ joqarǵı tàrepi, òkpeniǹ tòmengi shegarası 8-qabırǵa: arqadan baslap 2-kòkirek omırtqası aralıǵı hàm 10-qabırǵa (8-qabırǵa aldınan)

Òkpe 5 dolyası hàm olardıǹ jaylasıwı

Joqarǵı oǹ dolyası: omırawdıǹ joqarǵı oblastlarındaǵı aralıq hàm 4- qabırǵa aralıq, oǹ tàreptegi orat dolyası: 4-6 qabırǵa aralıǵı, oǹ tòmengi dolyası: 6-8 qabırǵalar aralıǵı.
Oǹ hàm shep tòmengi dolyaların bahalaw ushın arqa tàrepten perkussiya hàm auskultaciya òtkeriw kerek.
Diafragmanıǹ biyikligi.
8-qabırǵa dàrejesinde. hàreketi kòpshilik bòlegi diafragmaǵa keledi.
Qabırǵalar aralıq bulshıq etler.
muskullar sıpatında isleydi.
Jàrdemshi muskulaturaları.
Jàrdemshi muskulaturası.
Kòkirek- òmıraw bulshıq etleri, tekshe bulshıq etleri, tòmengi iek hàreketi, murın qanatlarınıǹ isiniwi
(3) fiziologiyası.
Sırtqı dm alıw: òkpedegi qandı kislorodqa toyındırıw hàm uglekislıy gazdı bòlip shıǵarıw
İshki : organnıǹ tkanları kislorodtı jutıwı hàm uglekislıy gazdı bòlip shıǵarıwı.
mexanizimi.
orayı- qoqǵaltıwshı neyronlar- bulshıq etleri (diafragmsa, qabırǵa arasındaǵı bulshıq etler) – kòlemi- dem alıw jolları- alveollar- òkpedegi cirkulyaciyalar- barlıq organizm boyınsha cirkulyaciya- ximiyalıq receptorlar (periferik hàm oraylıq, PaO₂, PaCO₂, pH)
Oksigemoglobinniǹ qıysıq dissociaciyasın tùsindiriw, saturaciya (arterial qandaǵı gemoglobindi kislorod penen toyındırıw dàrejsei, SaO₂) (tòmengi shep tàreptegi sxeması) hàm kislorodtıǹ basımınıǹ parcial salıstırmalılıǵı. Parcial basımnıǹ 60 mmHg kòrsetkishinde saturaciya dàrejesi 90% ke teǹ boladı, kòrsetkishler bunnan tòmen bolsa dıǹ jetispewshiligi bolıp tabıladı. Pulsioksimetriya- kislorodtıǹ toyınǵan dàrejesin òlshewshi àsbap (tòmende oǹ tàreptegi sxema)

2) Kòkirek kletkalarınıǹ bòliniwi.

(1) Kòkirek kletkalarınıǹ dùzilisi (qabırǵa, kòkirek povonoklar, diafragma)
(2) Tiykarǵı sızıqlar
Kòkirektiǹ aldıǹ tàrepindegi tiykarǵı sızıqlar: gorizontal sızıqlar qabırǵa, Lui mùeshi hàm 2-qabırǵalarına sàykes jaylasqan, vertikal sızıqlar- aldıǹǵı ortaǹǵı sızıqlar, oǹ hàm shep orta omıraw sızıqlar.
Qoltıq astınıǹ tiykarǵı sızıqları: oǹ hàm shep qoltıq astınıǹ aldıǹǵı sızıqları, oǹ hàm shep qoltıq astınıǹ ortaǹǵı sızıqları, oǹ hàm shep qoltıq astınıǹ artqı sızıqları.
Arqanıǹ tiykarǵı sızıqları: gorizontal sızıqları- orientir bolıp 7- moyın omırtqası, 1-kòkirek omırtqası, 4-bel omırtqası: vertikal sızıq- omırtqa sızıǵı, oǹ hàm shep lopatochnıy sızıq.
Òkpeniǹ jaylasıwın hàm tiykarǵı sızıqlardı tekseriw
organları sisteması funkciyasınıǹ buzılıw belgileri hàm baqlawdıǹ tiykarǵı punktleri.
1) dıǹ qıyınlasıwı.
(1) dıǹ qıyınlasıwı degenimiz ne?
Subektiv belgileri, hawanıǹ jetispewshiligi seziledi hàm qıyınlasadı. dıǹ qıyınlasıwına hàr bir adam jeke xarakterde arız etedi. Obektiv maǵlıwmat kerek.
(2) Qıyın dıǹ tiykarǵı sebepleri.
Gazdıǹ almasıwınan, jumıs kòleminiǹ ùlkeyiwi, orayınan signaldıǹ jetiwiniǹ buzılıwı hàm muskullarınıǹ funkciyasınıǹ buzılıwı.
(3) Tiykarǵı kesellikler, sistemasınıǹ keselliginen basqa qan aylanıw sistemasınıǹ, qan islep shıǵarıw kesellikleri, zat almasıwdıǹ buzılıwı, nerv hàm bulshıq et sistemalarınıǹ kesellkileri bolıwı mùmkin.
(4) Restriktiv hàm obstruktiv buzılıwılar.
(5) dıǹ qıyınlasıwında sàykes keletuǵın belgiler: sırıldı, kòkirekte awırıw, cianoz, qaqırıq shıǵıw, jòtel, kòkirek boslıǵında suyıqlıq jıynalıw h.t.b.
(6) dıǹ qıyınlasıwında baqlaw punktleri: arızlar, jàrdemshi muskullardıǹ jumısı, jiyligi, ritmi.
Soraw punktleri: dıǹ qıyınlasıwındıǹ xarakteri (birden yamasa àsten), birinshi màrte payda bolǵan waqtı, payda bolǵan jaǵdayı, anamnez.
2) Jòtel
(1) Jòtel-bul tiri organizmniǹ qorǵawshı reakciyasınıǹ tùrine kiredi, jolınan òzge denelerdi sırtqa shıǵarıp taslawdı tàmiyinleydi. Jòteldiǹ refeptorları jutqınshaq, tamaq, traxeya buferkaciyası ornın hàmde silekeyli bronxlar boyınsha jayıladı. Mexanikalıq yamasa ximiyalıq titirkeniwde jòtel orayı miyde jaylasıp nerv arqalı tàsir etedi.
(2) Jòteldiǹ tyikarǵı sebepleri: qurǵaq hàm yamasa suwıq hawa, gistamin, bradikini, shaǹ, jaǵımsız gazler, sıyaqlı ximiyalıq titirkendiriwshilerden payda boladı, jànede jollarında òspe payda bolsa qısılıwdan, periferik jollarında yamasa alveol (pnevmotoraks hàm atelektaz) jòtel payda boladı.
(3) Jòteldiǹ tùrleri: ıǵallı jòtel, qaqırıqlı jòtel, qaqırıqsız qurǵaq jòtel.
(4) Jòteldiǹ belgileri: kòkirekte awırıw, qarında awırıw, bas awırıw, uyqınıq joq bolıwı, ishtey jaman, psixikalıq turaqsızlıq, jollarınıǹ obsturkciyası, infekciya, òkpeniǹ funkciyalarınıǹ tòmenlewi, energiyanıǹ artıǹ jumsalıwı.
(5) Baqlaw punktleri: jiylik, intensivlik, dawam etiwshilik, sutkanıǹ waqtı, jıldıǹ waqtı.
Soraw punkti: payda bolıw xarakteri (birden, waqıttıǹ òtiwi menen tòmenleydi ma), burın temeki shekken, kàsibi hàm qorshaǵan ortalıǵı, ùy haywanların saqlaydı ma h.t.b.
3) Qaqırıq shıǵarıw
(1) Qaqırıqtıǹ payda bolıwınıǹ tiykarǵı sebepleri: ol bronxial bezleri hàm bokalavidnıy kletkalardan bòlinip shıǵadı, kirpiksheler arqalı joqarǵı jollarına shıǵarıladı.
(2) Qaqırıq shıǵarıwdaǵı baqlaw punktleri: muǵdarı, reǹi, sasıq iyisi, konsistenciyası.
Penyashayasya (kòbikli): òkpeniǹ isiniwi- òkpede qannıǹ turıp qalıwınan ekssudattıǹ bòliniwi
Seroznaya: reǹsiz suyıq qaqırıq, òkpeniǹ isiniwi, bronxial astmada- bronanıǹ silekey qabatınıǹ isiniwiniǹ nàtiyjesinde buzılıwınan payda boladı.
Qoyıw: yarım reǹsiz qoyıw aǹ reǹli, bronxial bezlerinen qaqırıqtıǹ tez bòlinip shıǵıwı hàm ayazda- alveolalarda ekksudatlar, joqarı dem jollarınıǹ òtkir isiniwi, òtkir bronxit, sozılmalı bronxit h.t.b.
İriǹli: kletkalı elementlerdiǹ, mikroblardıǹ jıynalıwı, hàm jollarınıǹ gribkovıy yamasa bakterial infekciyası –bakterial pnevmoniya, òkpe abscessi, pnevmoniya, bronxoektazlarda boladı.
Jasıl: iriǹli qaqırıqqa uqsaydı, biraq infekciya Hemophilus influenzae yamasa kòkiriǹli tayaqshalardan payda boladı.
Qoǹırshıl: qaqırıqta qannıǹ yamasa qan pigmetnleriniǹ bar ekenligin aǹlatadı.
Qara: qara yamasa sur reǹdegi qaqırıqlar shaǹnan dem alǵanda boladı- sozılmalı bronxit, òkpe emfizeması, pnevmokonioz.
Qızıl: qan aralas, qızıl yamasa aqshıl qızıl jànede toyǵın qızıl reǹde boladı.
4) Qan aralas qaqırıq hàm qan qaqırıw.
(1) Qaqırıq penen qannıǹ elementleriniǹ aralaspası qanlı qaqırıq dep ataladı, qan qaqırıw degenimiz qannıǹ òzin shıǵarıw yaǵnıy qaqırǵanda tek qan shıǵadı.
(2) Eger pacient «Meniǹ awzımnan qan ketip atır dep» arız etse, qan qaqırıwdan qan qusıwdı dàrhal ayırıp biliw kerek.
Qan qaqırıwda: òkpede hàm jollarında qan ketiw bolıp jòtelgende qosılıp shıǵadı, onı biliw belgileri bolıp kòkirekte awırıw payda boladı.
Qan qusıwda: as siǹiriwde, asqazanda hàm on eki barmaq ishekte qan ketedi, qan qusıq penen birge shıǵadı, aldın ala biliw belgileri asqazan dògereginde jaǵımsız sezimler, toyǵın qızıl reǹde, awqattıǹ qaldıqlarında òz ishine aladı. Kòbinese degteobraznıy ùlken dàret bòlinip shıǵadı.
(3) Qan qaqırıwdıǹ tiykarǵı sebepleri
Òkpe arteriyalarınıǹ keǹeygen bòlimi obstrukciyası yamasa qurǵawı sebepli bronxial arteriyalar jarıladı (tuberkulez)
Òkpe venasında basımnıǹ joqarılawı sebebinen qannıǹ bronxial arteriyanıǹ turıp qalıwı, bunda da keǹeedi hàm jarıladı (mitral klapannıǹ stenozı)
Rak òspesiniǹ tamır diwalların jep qoyıwı (òkpe ragı)
Òkpelerdiǹ zıyanlanıwı (travma, òzge deneler)
Kesellik,barlıq organizm boyınsha qan ketiwi mùmkin, bunda qan keselligi yamasa tamırdıǹ ishindegi tuyısıwlar disseminirlengen sindromı.
(4) Qan qaqırıwdan kelip shıǵıwshı asqınıwlar: òliwshiliktiǹ sebebi, qan qaqırıwdıǹ massalıq kelip shıǵıwı- asfiksiya hàm qan joǵaltıw.
(5) Baqlaw punktleri: qan qaqırıwdıǹ xarakteristikası (reǹi, muǵdarı, kòpiriwi, aralaspası), payda bolıw dàwiri, jiyligi, faktorlar, simptomlar.
5) Kòkirektegi awırıw.
(1) Kòkirektegi awırıw- subektiv belgilerdiǹ biri bolıp, awır keselliktiǹ sebebi bolıwı mùmkin, hàm bunda anıqlap analizge mùtàj boladı. Kòkirektegi awırıwdı: 1-teri sebepli awırıwı mùmkin, 2-kòkirektegi sùekler, bulshıq etler, basqada bòlimleri awırıw mùmkin, 3- plevra, difragma bolıwı mùmkin, h.t.b.
(2) Kòkirek awırǵandaǵı baqlaw runktleri: awırıw qashan payda boldı, birden payda boldı ma yamasa àsten waqıttıǹ òtiwi menen payda boldı ma, burın analogik awırıw baqlanǵan ba, awırıw tınısh halda baslandı ma yamasa fizikalıq jumıs waqtında baslandı ma. Faktorları, dawamlılıǵı, awırıw xarakteri, anamnez.
6) Psixologiyalıq òzgerisler
(1) dıǹ qıyınlasıwı, kesellkitiǹ jaǵdayınıǹ tòmenlewi hàm òmirde saqlap turıwın qıyınlasıwın, òlim qorqınıshı payda boladı.
(2) Jòtel hàm qaqırıq tek ǵana nawqas ushın jaǵımsız emes, al dògeregindegi adamlardıǹda keypiyatın buzadı.
(3) dıǹ qıyınlasıwı adamnıǹ fizikalıq hàreketin shekleydi, dògeregindegiler menen waqtın òtkere almaydı.
(4) dıǹ qıyınlasıwınnıǹ jaǵdayında adam òziniǹ kùndelikli turmıs tàrizin òz erkinshe orınlay almaydı.
7) Kùndelikli turmıs tàriziniǹ òzgeriwi.
(1) Eger barlıq organizm kerekli muǵdardaǵı kislorodtı jetkerip bere almasa, onda fizikalıq hàrekecheǹlik tòmenleydi energiya jetispeydi. Jànede jòtel hàm qaqırıq sebepli fizikalıq kùsh artıqsha jumsaladı. Usı sebepli hàlsizlik payda boladı.

• 
  Awqattı qabıllaw: Awqattı qabıllawda hàm as siǹiriwde kùshiniǹ tòmenlewi seziledi, ishtey tòmenleydi, awqattı jutıw qıyınlasadı. Bunnan basqada awqattı jutqanda diafragmaǵa kùsh tùsedi hàm dıǹ qıyınlasıwın seziw kùsheedi.
  
• 
  Fiziologiyalıq shıǵarıwlar: Dem alıwdıǹ qıyınlasıwı sebepli awqat hàm suyıqlıq qabıllaw kòlemi azayadı hàm nàtiyjede qatalaw payda boladı. Qatalaw sebepli qarında jellesiw payda boladı, diafragmaǵa basım tùsedi, hàm fizilogiyalıq shıǵarıw waqtında ishki kòkirekte basım joqarılaydı hàm kislorodtı talap etiw kòlesi ùlkeedi. Bunnan basqada fiziologiyalıq shıǵarıw ushın hàjetxanaǵa jùrip barıw, otırıw processlerin àmelge asırıw qıyınlasadı.
  
• 
  Uyqı hàm dem alıs: dıǹ qıyınlasıwı sebepdi barlıq organizm qattı hàlsireydi sonıǹ ushın tek uyqılap zàrùr boladı. Biraqta uyqılaǵan waqıtta jòtle kùsheedi, uyqı hàm dem alıs buzıladı, dem jetispeydi. Fizikalıq hàrekettiǹ jetispegenligi sebepli uyqı qıyın boladı.
  
• 
  Orın almasıw: Kislorod az bolǵanlıqtan bulshıq etlerdi qollanıw energiya jetispeydi, eger belgili bir waqıtqa shekem bulshıq etlerdi qollanbasa, atrofiya kelip shıǵıwı mùmkin.
  

(2) Xyu-Djons boyınsha dıǹ qıyınlasıw dàrejesiniǹ klassifikaciyası.
1- dàreje: òzi menen qatar salamat insanlar menen birge jumıs islew mùmkin, tekshelerden qòterile aladı.
2- dàreje: tegis jerde arqayın jùre aladı, tekshege mingende yamasa tùskende entigedi.
3- dàreje: tegis jerde de salamat adamlar menen teǹ jùre almaydı, òziniǹ ritmi boyınsha 1500 m jùriwi mùmkin.
4-dàreje: periodlı tùrde dem almasa 50 m artıq jùre almaydı.
5-dàreje: kùndelikli hàreketti orınlaǵanda da mısalı: sòyleskende, kiyimlerin almastırǵanda da entigedi.
6-dàreje: tınısh haldada entigiw seziledi
7- dàreje: ortopnoe.
Berilgen klassifikaciya qollanıw ushın qolaylı.