Nji mowzuk. Usullar, kanunlar we pelsepe kategoriýalary 1

5-nji Mowzuk .Logika, etika we estetikanyň pedagogiki tejribede ähmiýeti.
Meýilnama:
1.Logika pikiriň görnüşlerini we kanunlaryny öwrenmekdir.
2. Logika ylmynyň esasy meseleleri we gözlegleriniň ugurlary.
3. Etika ahlagy öwrenmekdir. Etiki medeniýet.
4. Terbiýeçilik etiki medeniýeti.
5.Estetiki duýgy we onuň aýratyn häsiýeti.
6. Filosofiýanyň taryhynda estetika kategoriýalary baradaky pikirleriň dürlüligi.
Edebiýat
1.Nurmatova M. Shaxs kamolotida axloqiy va estetik qadriyatlar uyg‘unligi. / Monografiya. – Toshkent: Universitet, 2009.
2. Otamurodav S. Globallashuv va millat. - Toshkent: Yangi asr avlodi. 2008.
3. Pulatova D., Qodirov M., Ahmedova M. va boshq. Falsafa tarixi: Sharq falsafasi. O‘quv qo‘llanma. –Toshkent: TDShI.2013.
4. Pulatova D.,Ro‘zmatova G., Jalolova O. Axloqshunoslik. O‘quv qo‘llanma.- Toshkent: TDShI.2013.
5. Po‘latova D.A.,Fayzixo‘jaeva D.E. Mantiq.O‘quv qo‘llanma. -Toshkent:TDShI., 201-3.
6. .Ramatov J. Hayotga falsafiy nigoh. T.: " ITA-press ", 2017, 380 bet
Oýlanmak, logika ylymyny öwrenmegiň obýektidir. Pikirlenmegiň esasy aýratynlyklary. Pikir öwrenmäge dürli çemeleşmeler.
Logiki görnüşler we pikirleniş kanunlary düşünjesi. Pikir görnüşi (logiki görnüş) düşünjesi. Pikiriň takyk mazmuny we logiki görnüşi, olaryň garaşsyzlygy we garaşlylygy. Pikir kanuny düşünjesi (logika kanuny). Pikir-pikir kanunlarynyň (pikirleniş elementleri) arasynda zerur baglanyşyk. Dogry pikirlenmegiň möhüm ýörelgeleri hökmünde pikir kanunlary.
Logika, pikirlenişiň görnüşlerini we kanunlaryny öwrenýän ylymdyr. Logika ylmynyň esasy meseleleri we gözlegleriniň ugurlary. Resmi logikanyň mowzugy we gurluşy, dialektiki logika we matematiki logika bilen gatnaşygy. Filosofiki bilim ulgamynda resmi logikanyň roly. Resmi logikanyň häzirki funksiýalary.
Garaşsyz, erkin pikirlenmek ukyplaryny kemala getirmegi goşmak bilen pedagogiki tejribede pikirleniş medeniýetiniň ösmeginde logika ylmynyň roly.

Logika fîlosofîki ylym bolup, adamzadyň pikirlenmek ukybyny öwrenyär. Logikapikirlenmekligiň kanunlaryňy we görnüşlerini öwrenyän ylymdyr. Logika - ( ―logos‖ gr.-„pikir", „söz", „aň", „kanunalaýyklyk") - adamzadyň pikirlenişi baradaky ylymdyr. Yöne adamzadyň pikirlenişini öwrenyän beyleki ylymlardan (ýokary nerw işjeňligiňiň fiziologiýasyndan ya-da psihologiýadan ) tapawutlylykda, logika pikirlenişiaň ýetirmegiň serişdesi hökmünde öwrenyär; predmeti- adamy gurşap alýan dünya aň ýetirmäge ýardam edyän pikirlenişiň yörelgeleri we tilsimleri, formalary we kanunlarydyr. Hakykata aň ýetirmek bilen bagly meseleleri filosofiýanyň möhüm meselelerine degişlidir. Şonuň üçinem, aň ýetirip, pikirlenşi ulanýan we aň ýetirmek metodyny ulanýan logika filosofik ylymdyr. Şeylekikde, logika-bu adamyň pikirlenşiňiň bolup geçyän formalary we onuň tabyn kanunlary baradaky filosofik ylymdyr. Logikanyň predmetiňi bilmek üçin, pikirlenşiň nämedigini, pikirlenşiň formalaryňyň we kanunlaryňyň nämedigini we logikanyň mazmunyny bilmek gerek.

Aň ýetirmekde pikirlenmegiň roly. Aň ýetirmek duýgy organlary tarapyndan töwerekdäki dünyäniň suratlandyrylmagyndan başlap, 17 ol hakykat harada gös-göni bilim beryär we biziň ähli bilimlerimiziň çeşmesi bolup durýar. Duýup aň ýetirmek 3 esasy formada bolýar: duymak ( oşuşeniye). kabul etmek, gözönüne getirmek. Duýmak- bu maddy dünyäniň predmetleriniň ayratyn duyulup kabul edilyän häsiyetleriniň suratlanmasydyr (refikin, forman, ysyn, tagamyn we b.). Predmetiň duýuş organlaryňa gös-göni täsir etmegiňiň netijesinde döreyän şol predmetiň bitewi obrazyna kabul ediş diyilyär. Meselem, äpişgäň aşagynda ösýän agajy ya-da stoluň üstünde duran kitaby görüş esasynda kabul etmek, ýagşyň, sazyň galmagalyny eşidip, kabul etmek we b. Duýup aň ýetirmegiň iň ýokary formasy gözöňüne getirmedir. Göz öňüne getirme-ozal kabul edilen predmetiň aňda saklanyp galyp. duýulan obrazydyr. Eger kabul ediş predmetiň duýgy organlaryňa gös-göni tlisir etmegiň netijesinde döreyän bolsa, onda göz öňüne getiriş ,eýýam, şeýle täsir etmäň ýok wagtynda bolýar. Meselem, öň duşan adamyň barada ya-da wakaň bolan yerindäki predmet barada gözönüne getirme.Şol bir predmeti her adam dürliçe göz önüne getirýar. Duýup aň ýetirmek bize ayratyn predmetler barada, olaryň daşky häsiyeti barada öwredyär. Şeýle bilim bilen adam çäklenip bilmez. Ol kabul edişiň we göz önüne getirişiň umumylaşmagyna, zatlaryň manysyna düşünmäge, tebigatyň we jemgyýetiň kanunlaryňy bilmäge ymtylýar.Bu bolsa abstrakt pikirlenişsiz mümkin däl. Dialektiki materializm pikirlenişe ýokary guramaçylykly materiya bolan beyniniň maddy dünyäni ideal obrazlarda 18 suratlandyrýan aýratyn häsiýeti hökmünde garaýar. Biologiki ewolyusiýanyň önümi bolup, adamyň pikirlenişi , şeyle-de jemgyýetiň ösüşiniň önümi bolup durýar. O1 diňe adam jemgyýetine häsiýetli bolan zähmet işi we sözleýiş bilen baglylykda döreýär we ösyär. Duýup aň ýetirmekden tapawutlylykda. pikirleniş daşky dünyäni abstraksiýalarda (predmetiň bir häsiýetini ýa baglanyşygyny onuň kanuny alamatlaryňy ýüze çykarmak maksady bilen pikirde aýyrma) suratlandyrýar. Zatlarda we hadysalardaaňyklykdan, olaryň indiwidual aýratynlyklaryňdan ünsüni bölüp, abstrakt pikirlenme birnäçe meňzeş predmetleri umumylaşdyrmaga has möhüm häsiýetlerini bellemäge, ayratyn baglanyşyklaryňyň üstüni açmaga ukyplydyr. Öz abstragirlemek ukyby üçin, pikirlenmäniň duýup aň ýetirmek bilen deňeşdirlende, hakykaty suratlandyrma formasy ýokarydyr. Diňe duýup aň ýetirme bilen çäklenip. käbir hadysalaryň, meselem, ýy1 pasyllaryňyň çalşygy bilen Yeriň Günüň daşyndan aýlanmasynyň baglylygyňy,gün ýa aý tutulmasynyň wagtyny , jenayatyň derňewini geçirmegi kesgitläp bolmaýar.Teoretikiylmy abstrakt pikirlenmesiz, hatda, tebigatyň 2 faktyny biri-biri bilen baglamak hem mümkindäl. Ýöne abstrakt pikirlenmäni duýup, pikirlenmeden ayratynlykda öwrenmek ýalňyşdyr. Real aň ýetiriş prosesinde olar aýrylmaz bitewilikde durup, aň ýetiriş prosesiniň taraplaryňy, pursatlaryňy düzyärler. Duýup aň ýetirme öňünde umumylaşdyrma elementini saklap, bu diňebir göz öňüne getirme häsiýetli bolman, eýsem belli bir derejede kabul edişe we duýuşa hem 19 mahsusdyr we ol logiki aň ýetirişe geçmek üçin şerti düzyär. Pikirleniş duýuş organlaryň kömegi bilen alnan maglumatlara esaslanýar. Abstrakt pikirlenşiň kömegi bilen adam duýup aň ýetirme üçin elýeter bolmadyk hadysalara aň ýetiryär, meselem, elementar bölejikleriň hereketi, jemgyýetçilik ösüşiniň kanunlary we b.. ýöne hakykat baradaky biziň ähli bilyänlerimiziň çeşmesi duýmak, kabul etmek, göz öňüne getirmek bolup durýar. Şeýlelikde. aň ýetiriş prosesiduýup aň ýetirişi we abstrakt pikirlenşi özünde jemleyär. Aň ýetirmekde tejribäniň ýoly uludyr. Aň ýetirmegiň esasy we hereketlendiriji güyji bilimleriň hakykylygyňyň şerli we onuň maksady bolmak bilen, tejribe aň ýetiriş prosesiniň başda aýak içinden geçýär.
Abstrakt pikirlenmäniň esasy aýratynlyklary: 1. Pikirleniş hakykaty umumylaşdyrlan obrazlarda suratlandyrýar. Duýup aň ýetirmeden tapawutlylykda, pikirleniş yeke-täklikde abstragirlenyär, predmetlerde umumylygy, gaýtalanýanlygy, göze dürtülip duranlygy (suşestwennoye) aýratyn belleýär.Meselem, biz günde dürli ýaşdaky, dürli hünrli we dürli milletden bolan adamlary görýäris.Ähli adamlara mahsus bolan umumy häsiýetleri - zähmet çekmek ukyby, pikirlenmek, diliň üsti bilen pikir alyşmakaýratyn belläp, biz bu häsiýetleri umumylaşdyrýarys we adamlaryň abstrakt obraz1aryny 20 döredýäris. Şeydip, biz aýratyn adamlara aň ýetirmegiň üsti bilen adam baradaky ylmy düşünjelere, umumylygy bilmeklige geçýäris. Şular ýaly usul bilen, materiýanyň hereketiň, jemgyýetçilik synplaryň, döwletiň hukuk ukyplylygyňyň we b. ylmy düşünjesi .Umumylaşdyrman kömegi bilen, abstrakt pikirleniş hakykata çuň ornaşýar. Onuň kanunlaryňy açýar. 2. Pikirleniş - hakykatyň bir zadyň üsti bilen suratlandyrylýan prosesidir. Janly syn ediş(oýlanmak) bilen biz diňe duýuş organlarymyza gös-göni täsir edýän zatlara aň ýetiryäris. Biz gür agaçlygy görýäris, guşlaryň aydymyny eşidýäris, gülleriň ysyny alýarys. Abstrakt pikirlenişiň üsti bilen biz gös-göni däl-de, eýseml eýýam bar bolan bilimlerimiziň esasynda , ýagny şolaryň üsti bilen täze zatlary alýarys. Meselem, daşary çykman termometriň üsti bilen howa barada maglumat alyp bolýar, jenaýatyň edilşini görmedik hem bolsaň, göni we gytak subutnamalaryň üsti bilen jenaýatçyny kesgitlemek mümkin. Eýýäm bar bolan bilimlerden her biraňyk ýagdaýda tejribä salgylanmazdan bilim almaklyga netije bilimi (wywodnoye) diýilýär. Onuň alnyş prosesine bolsa, netije çykarma (wywedeniye) diýilýär. Netije çykarma ýoly bilen täze bilimleri almak adamyň aň ýetiriş işinde giňden ulanylýar. 3. Pikirleniş dil bilen aýrylmaz baglydyr. Adamyň kellesinde haýsy pikir dörande-de, ol diňe dil materialyň esasynda, sözlerde we sözlemlerde dörap we dowarn edip biler. Dil- pikiriň gös-göni 21 hakykatydyr. Diliň kömegi bilen adamlar öz pikirleniş işleriniň netijelerini beýan edyärler we belleyärler, pikir alyşýarlar, özara düşünişyärler. 4. Pikirleniş – hakykaty işjeň(aktiw) suratlandyrinak prosesidir. Aktiwlikk ähli aň ýetiriş prosesini Bitewilikde, yöne öňi bilen abstrakt pikirlenşi häsiýetlendirilýär. Abstraksiýalary döretmek bilen, adam hakykatyň predmetleri baradaky bilimleri özgerdip, olary diňe bir adaty dil serişdesi bilen däl-de, eýseml simwollar bilen hem beýan edýär. Pikirlenişiň formalary we kanunlary barada düşünje Abstrakt pikirlenişiň esasy formalary - düşünje, oýlanama (suzdeniye) we netijä gelme (umozaklyuçeniye) . Ayratyn predmetler ýa-da olaryň jemi adamyň pikiriňde öz mazmunlary boyunçatapawutlanýan düşünje bolup şöhlelenýär. Meselem ―yuridiki kanun‖ we ,,töhmet"- pikiriň dürli predmetleri şöhlelendirýan düşünjelerdir. Yuridik kanun- bu döwlet häkimetiňiň ýokary edarasy 50 tarapyndan kabul edilýän we ýokary yuridiki güyji bolan normatiw aktdyr. Töhmet – bu TJK-nyn 133 maddasyna laýyklykda, başga adamyny masgaralaýjy, görnetin ýalan maglumatlary ýaýratmakdyr. Ýöne bu dürli hadysalar şol bir usul bilen pikirlenilyär - olaryň umumy, aýratyn häsiýetleriniňýa alarnatlaryňyň kesgitli jemi hökmünde. Bir predmetiň kesgitli gatnaşykda häsiýetli aýratynlyklaryňy ýa-da birnäçe predmetiň umumy, gaýtalanýan häsiýetlerini belläp, biz A predmetiň düşünjesini biri-biri bilen kesgitli usulda bagly bolan, onuň esasy a,b,ç we ş.m. alamatlaryňyň haýsydyr bir jemi hökmünde emele getirýäris. Şeylelikde, dürli predmetler 22 adamyň pikiriňde birmeňzeş, ýagny , olaryň esasy alamatlaryňyň kesgitli baglanşygy hökmünde, ýagny düşünje fonnasynda şekillendirilyär. Predmetler we olaryň häsiýetleriniň arasyndaky gatnaşyk oýlanma formasynda şekiliendirilýär. Bu galnaşyklar tassyklanýar ýa-da ret edilyär. Meselem, aýyplanýanyň özüni goramaga haky bar" oýlanmasynda ayyplanýan bilen goranmagyň arasyndaky gatnaşyk tassyklanylýar. „Serhoş ýagdaýynda jenayat eden adam jenayat jogapkarçiligiňden boşadylmaýar" diylen oýlanmada görkezlen adam bilen jenaýat jogapkärçiligiňden boşatmaklygyň arasyndaky jenaýat ret edilýär. Agzalan oýlanmalar öz mazmunlary boýunca dürli, ýöne bu mazmunyň bölekleriniň (elementleriniň) baglanyş usuly birdir; bu baglanyşyk tassyklama formasynda ya-da ret etmek formasynda bolýar. Oýlanma girýän düşünjeler logikada kabul edilen simwollar bilen bellesek, (S-subyekt, -oýlanmanyň predrneti baradaky düşünje we J-predikatpredmetiň alamaty baradaky düşünje), onda şu tipdäki islendik oýlanma üçin umumy bolan shema alarys: S-P, buýerde S we P oýlanma girýän düşünjelerdir, a „-„ nyşan bolsa olaryň arasyndaky baglanyşygy görkezýär. S we P kömegi bilen islendik predmeti we olaryň häsiýetini , ,,-„ nyşanyň üsti bilen bolsa islendik baglanyşygy (tassyklaýja ya ret ediji pikir edip bolýar . Şeyjelikde, oýlanma bu tassyklama ret etme formasynda bolan, hakykatyň predmetliriniň gatnaşyklaryňy şekillendirmegiň kesgitli usulydyr. Bir ya-da birnäçe oýlanmalaryň kömegi bilen täze oýlanmanyň getirilip çykarylmagyna netijä gelme diyilýär. 23 Bir görnüşli netijä gelmelerde netije şol bir usullarda gazanylýar. Meselem. Şaýat ýalan görkezme bermeli däl" we ..Soltanow -şaýat" diýlen oýlanmalardan täze oýlanma gelip çykýar: ―Soltanöw ýalan görkezme bermeli däl‖ . Netije çykarylýan oýlanmalaryň ―şaýat" düşünjesi bilen baglanyşyklylygy üçin şeyle netijä gelinýär. İslendik mazmunly oýlanmalardan olaryň arasyndaky baglanyşygyň kömegi bilen netije çykaryp bolar. Şeylelikde, biz mazmuny boýunca dürli netijä gelmelerde umumylygy belleýäris - oýlanmalaryň arasyndaky baglanyşyk usuly. Pikirlenmegiň esasy formalaryňa - düşünjä, oýlanma we netijä gelmä seredip, biz olaryň her birinde pikiriňaňyk mazmunyna bagly bolmadyk umumylygy- pikiriň elementleriniň baglanyşygynyň usulyny (düşünjedäki alamatlary, oýlanmadaky düşünjäni we netijä gelmedäki oýlanmany) tapdyk. Bu baglanyşyklar bilen şertlenen pikir mazmuny öz-özünden däl-de, kesgitli logiki formalarda : düşünjelerde, oýlanmalarda, netijä gelmelerde bolýar. Logiki forma ya pikirlenşiň formasybu pikiriň elementlerni baglanyşdyrmak usuly, onuň gurluşy bolup, onuň kömegi bilen mazmun döreyär we hakykaty şekillendiryär. Pikirlenşiň real prosesinde pikiriň mazmuny we formasy bölünmez birlikde bolýarlar. Arassa, formasvz mazmun ýok, arassa, mazmunsyz logiki formalar hem ýok. Pikirlenşiň kanunyna şeredeliň. Bu meselä seretmek üçin pikiriň hakykylygyňa we oýlanmanyň logiki dogrulygyňa seredeliň. Eger pikir hakykata laýyk gelse, ol hakyky bolar. Hakykata laýyk gelmeýän pikir ýalan bolýar.. 24 Mazmuny boýunça pikirleriň hakykylygy- oýlanma prosesinde dogry netijeleri gazanmagyň zerur şertidir. Beyleki zerur şert hem - oýlanmanyň logiki dogrulygydyr. Eger soňky şert berjaý edilmeýän bolsa, onda hakyky oýlanmalardan hem ýalan netije alnyp bilner. Oýlanmalaryň logiki dogrulygy pikirlenşiň kanunlary bilen şertlenendir. Bulardan gelip çykýan talaplaryň bozulmagy logiki ýalňyşlyklara getiryär. Pikirlenşiň kanuny - bu oýlanma prosesinde pikirleriň zerur düýpli—baglanşygydyr. Pikirlenişiň formal – logiki we dialektiki kanunlaryňy tapawutlandyrmak gerek. Fonnaldogika bilen öwrenilýän kanunlar ( meňzeşlik gapma-garşylyksyzlyk. üçünjini aradan aýyrmak, ýeterlik esas, düşünjäniň möçberiniň we mazmunynyň arasyndaky ters galnaşyklar kanuny we b.) oýlanmanyň dogrulygyňy şertlendiryär.Olaryň täsiriniň kömegi bilen hakyky we harlanan oýlanmalardan täze bilimleri çykarmak hakykata getiryär. Dialektiki kanunlar- gapma-garşylyklaryň birligiňiň we söweşinilň, san we hil üytgeşmelerň özara ýerlerini çalyşma kanuny we b.-bular diňe bir obýektiw dünýäniň kanunlary däl, eýseml, olar pikirlenişe-de täsir edýärler we dialektiki logikany öwrenmegiň predmeti bolup durýarlar. Bu kanunlaryňaň ýetirilip, aň ýetiriş prosesinde ulanylmagy pikirlenişde maddy dünýäniň dialektikasyny, hadysalaryň arabaglanyşygyny , olaryň üytgemegiňi we ösmegiňi, olaryň içindäki bar bolan garşylyklary we b. çuň we doly suratlandyrmaga münkinçilik berýär. Obýektiw dünýäniň çylşyrymly dialektiki prosesini öwrenip, pikirlenişi berjaý etmeseň zatlaryň dialektikasyny (adamzadyň we tebigatyň elmydama hereket edýän we 25 üytgäp durýan ähli umumy kanunlary hakyndaky ylym) görkezip bolmajak formal-logiki kanunlara tabyn bolýar. Pikirlenişiň kanunlary we formalary adamyň aňynda obýektiw hakykatyň predmetleriniň häsiýetiniň baglanyşygynyň we gatnaşygynyň şöhlelenmesidir. Olar adamyň praktiki işiniň netijesiniň adamyň aň-ýetirişiniň köp asyrlyk praktikasy hökmünde emele gelipdir. Daşky dünýäniň predmetleriniň gaýtalanýan gatnaşygy we baglanyşygy adamyň pikiriňde şekillenip, pikirlenişiň kanunlary we formalary görnüşinde berkidilipdir.
2. Etika" düşünjesi gadymy grek ahlaklaryndan gelip çykýar. Ilki bilen ahlak kadalaryna umumy ýaşaýyş jaýy, jaý, ýaşaýyş jaýy, haýwanlaryň ýuwulýan ýeri, guşlaryň höwürtgesi hökmünde düşünilýärdi. Soň bolsa esasan käbir hadysalaryň, häsiýetiň, adatyň, häsiýetiň durnukly tebigatyny kesgitläp başladylar. Mysal üçin, Heraklitus adamyň ahlaklylygynyň hudaýdygyna ynanýardy. Düşünjäniň manysynyň şeýle üýtgemegi, adamyň aragatnaşyk halkasy bilen häsiýetiniň arasyndaky baglanyşygy görkezdi.
"Etos" sözüne häsiýet hökmünde düşünen Aristotel, ahlak sypatlary diýip atlandyrýan adam häsiýetleriniň aýratyn synpyny kesgitlemek üçin "ahlak" sypatyny girizdi. Şonuň üçin ahlak sypatlary adam häsiýetiniň häsiýetleri, gylyk-häsiýeti, ruhy häsiýetleri. Bir tarapdan, täsirlerden, bedeniň häsiýetlerinden, beýleki tarapdan bolsa, dianoetiki häsiýetlerden, aňyň aýratynlyklaryndan tapawutlanýar. Hususan-da, gorky tebigy täsir, ýat bolsa aňyň emlägidir. Şol bir wagtyň özünde häsiýetiň häsiýetleri göz öňünde tutulyp bilner: ortaça, batyrlyk, sahylyk. Etiki ahlak ulgamyny bilimleriň aýratyn ugry hökmünde kesgitlemek we bu bilimleri garaşsyz ylym hökmünde görkezmek üçin Aristotel "etika" adalgasyny girizdi.
Aristoteliň "ahlakly" adalgasynyň grek dilinden latyn diline has takyk terjimesi üçin Sisero "ahlak" (ahlak) adalgasyny girizdi. Ol muny grek dilinde bolşy ýaly häsiýeti, gylyk-häsiýeti, modany, egin-eşik kesmegi, adatlary aňlatmak üçin ulanylýan "mos" (mores - köplük) sözünden emele getiripdir.
Mysal üçin, Sisero, Aristoteliň ahlak diýip atlandyrýan şol bir ugruna salgylanyp, ahlak pelsepesi barada gürledi. 4-nji asyrda A.D. e. “ahlak” (ahlak) termini latyn dilinde ýüze çykypdyr, bu grekleriň “etika” düşünjesiniň gönüden-göni meňzeşligi.
Şeýlelik bilen, asyl manysynda "etika", "ahlak", "ahlak" bir termin bolsa-da üç dürli söz. Wagtyň geçmegi bilen ýagdaý üýtgedi. Filosofiýanyň ösmeginde etikanyň bilim ugry hökmünde şahsyýetiniň ýüze çykmagy bilen bu sözlere dürli manylar berilip başlandy.
Etika kategoriýalary dürli hereketlere baha bermek üçin ulanylýar. Etiki gözlegleriň merkezinde adamzadyň ebedi problemalary bar. Şonuň üçin ahlak "gowy", "ýaman", "bagt", "borjy", "adalat", "hormat", "mertebe" düşünjeleri wagtyň geçmegi bilen düýpli üýtgemeýär. Etikanyň esasy kategoriýalary: "gowy", "ýaman", "gowy", "adalat", "borjy", "wy consciencedan", "jogapkärçilik", "mertebe", "hormat", "durmuşyň manysy", " bagt ".
Goodagşylyk we ýamanlyk, ahlagy we ahlaksyzlygy çäklendirýän ahlak taýdan baha bermegiň iň umumy görnüşidir. Olar näme?
Goodagşylyk, ahlak taýdan ahlaksyzlygy aýyrmaga hyzmat edýän we ýamanlyga garşy durýan oňyn ahlak manysy bolan hemme zady birleşdirýän ahlak kategoriýasydyr. Gadymy döwürlerden bäri ýagşylyk bilen ýamany dünýäde agdyklyk edýän, adatdan daşary, şahsyýetsiz iki güýç diýip düşündirýärler.
Ilamanlyk, ahlagyň talaplaryna ters gelýän we ýazgarylmaga mynasyp ahlaksyzlyk ideýasyny umumylaşdyrýan, mazmuny bilen ýagşylyga ters gelýän ahlak kategoriýasydyr. Gowy zat, ynsan durmuşyna goşant goşýan, adamlaryň maddy we ruhy zerurlyklaryny kanagatlandyrmaga hyzmat edýän, tebigy we ruhy peýdalar (bilim, bilim, medeni zatlar we ş.m.) bar bolsa, maksada ýetmegiň serişdesidir.

Bu çemeleşmede ýagşylyk ruhy gowulykdyr. Etiki nukdaýnazardan seredilende, "gowy" düşünjesi köplenç ýagşylyk bilen manydaşdyr.

Adalat, şunuň ýaly ýagdaýy, aýrylmaz ynsan hukugy, bir hereket bilen ýagşylyga we ýamanlyga sylag, hukuklar we borçlar, artykmaçlyklar we ykrar edilmegiň arasyndaky hat alyşmagy aňladýar.
Adalat, hereketiň mazmuny bilen jemgyýetçilik pikirine baha bermegiň arasyndaky hat alyşma çäresidir.
"Adalatyň umumy ýörelgesi" diýip ýazdy. Vl. Solowýow, "başgalaryň özlerine nähili garamagyny isleýşimiz ýaly garamagymyzy talap edýär".
Borç, şahsyýetiň jemgyýete, beýleki adamlara bolan garaýşyny, belli bir şertlerde olara bolan ahlak borçnamasyny aňladýan ahlak kategoriýasydyr. Wezipe, her kime gönükdirilen ahlak talaplary esasynda adamyň özi üçin düzýän ahlak meselesidir.
Borç sosial bolup biler: kazynyň watançylyk borjy, sülçiniň borjy, şahsy borjy: ene-atasy, maşgalasy, maşgala durmuşy, ýoldaş. Wyciencedan, adamyň ahlak taýdan öz-özüni dolandyrmagy, özüni alyp barşynyň ahlak talaplaryna laýyklygy nukdaýnazaryndan içerki baha bermegini, özi üçin ahlak meselelerini özbaşdak düzmegini we ýerine ýetirilmegini talap etmeginiň bir kategoriýasydyr.
Wy consciencedan duýgusy adamy ýamanlykdan, zalymlykdan goraýar, asyllylygy, jogapkärçiligi höweslendirýär. Işgäriň ahlak taýdan saýlanmagy bilen ýüzbe-ýüz bolanda wy consciencedanyň roly has möhümdir we jemgyýetçilik pikiri bilen daşarky gözegçilik aýrylýar ýa-da kyn bolýar.
Jogapkärçilik, adamy ahlak talaplaryny ýerine ýetirmek, ahlak işjeňliginiň ahlak borjuna laýyklygy nukdaýnazaryndan häsiýetlendirýän ahlak kategoriýasydyr.
Mertebesi, bir adamyň özüne bolan aýratyn ähmiýetini we jemgyýetiň, töweregindäkileriň özüne bolan garaýşyny aňladýan ahlak kategoriýasydyr.
3. Estetika owadan we ýigrenji, ajaýyp we esasy, hakykatyň tragiki we gülkünç hadysalary we olaryň adam aňynda şöhlelenmeginiň aýratynlyklary barada iň umumy häsiýetler we ösüş kanunlary barada bilim ulgamydyr. Estetika filosofiýanyň esasy soragynyň çözgüdi bilen baglanyşykly filosofiki ylymdyr. Estetikada estetiki aňyň hakykata bolan gatnaşygy barada sorag hökmünde ýüze çykýar.
1. Estetikanyň mowzugy. Adamlaryň estetiki garaýşynyň amallarynyň önümlerine, sungat eserlerine, tebigata, adamyň özüne bolan tejribesini umumylaşdyrmagyň esasynda estetiki pikiriň köp asyrlyk ösüşinde emele geldi. Häzirki wagtda estetikanyň öwrenýän soraglarynyň köpüsi adamzady uzak wagtlap eýeledi; gadymy grekler özleriniň öňünde goýupdyrlar we grekleriň öňünde Müsüriň, Wawilonyň, Hindistanyň we Hytaýyň akyldarlary olar hakda pikir edipdirler.
Şeýle-de bolsa, ylymyň ady - estetika diňe 18-nji asyryň ortalarynda Baumgarten tarapyndan dolanyşyga girizildi. Ondan öň umumy pelsepe düşünjeleriniň çäginde estetika soraglary organiki bölegi hökmünde seredilýärdi. Diňe bu nemes aň-düşünjesi pelsepäniň çäginde estetikany beýleki pelsepe dersleriniň - logika, etika, epistemologiýa we ş.m. özbaşdak orny eýeleýän özbaşdak ders hökmünde kesgitledi. Baumgarten "estetika" adalgasyny gadymy grek sözünden "manylylara" degişlidir. Şoňa görä-de, onuň estetikasy duýgy duýgusydyr.
Estetiki kategoriýalar ulgamyndaky belentlik we orny.
Ajaýyp kategoriýa, owadanlaryň kategoriýasyndan tapawutlylykda gadymy estetikada ösdürilmedi. Gadymy ýazyjylar tarapyndan oňa ýa-da oňa ýakyn kategoriýalar göz öňünde tutulan bolsa, diňe ritoriki stil bilen baglanyşykly. Mysal üçin, näbelli latyn ýazyjysy Pseudo-Longinusyň “Ajaýyp döwürde bu kategoriýa esasan ritoriki enjamlar bilen baglanyşykly hasaplanýar
Ilkinji gezek 1757-nji ýylda Angliýada ýokary derejedäki meseleler boýunça gözleg neşir edildi. Onuň awtory iňlis filosofy Edmund Burke (“Ajaýyp we owadan ideýalarymyzyň gelip çykyşy barada filosofiki gözleg”). Burke J.Lokkden gelýän sensasionistik estetika däbine daýanýardy. Burke, gözellik baradaky pikirlerimiziň tejribä esaslanýandygyna, duýgur tejribäniň merkezinde täsirleriň iki görnüşidigine ynanýar: aragatnaşyk bilen baglanyşykly täsirleri we öz-özüňi goramak bilen baglanyşykly täsirleri (gorky, elhençlik, haýran galmak, lezzet almak) döredýär diýip hasaplaýar. belentlik duýgusy. Burke owadanlar bilen ajaýyplygy birleşdirýär. Owadanlar lezzet duýgusyna, göwnüňe bolmasa ýokary derejä esaslanýar. Burke owadan bilen belentligiň arasyndaky düýpgöter tapawudy subut etmek isledi, nejisiň beýik ideýa bilen laýyk gelýändigini subut etdi. Iňlis estetiki pikirinde ýokary derejeli kategoriýa has giň ýaýrady.
Tragiki.
Estetikanyň kategoriýasy hökmünde tragiki, dramatiki aňyň bir görnüşini we adamyň barlygyna howp salýan we möhüm ruhy gymmatlyklaryň ölümine sebäp bolýan güýçler bilen gapma-garşylyk tejribesini aňladýar. Bu pajygaly, özüne duşmançylykly güýçleriň agyrlygyndaky adamyň passiw görgülerini däl-de, eýsem ykbalyň garşysyna gozgalaň turuzýan we onuň bilen göreşýän adamyň erkin işjeňligini göz öňünde tutýar. Tragiki ýagdaýda adam, barlygyndaky möhüm, dartgynly pursatda peýda bolýar.
Tragiki hereketiň mowzugy, beýik maksatlara ýetmäge çalyşýan gahrymançylykly şahsyýeti göz öňünde tutýar, şonuň üçin tragiki kategoriýa beýik kategoriýa bilen berk baglanyşyklydyr. Katarsis kategoriýasy diňe dramatiki sungat bilen baglanyşykly däl, umuman sungatyň sosial-psihologiki täsiri bilen baglanyşykly has giň manyly tragiki bilen aýrylmaz baglanyşyklydyr. Tragiki ideýa drama teoriýasy bilen baglanyşykly we dar manyda pajygaly teoriýa bilen dramatiki sungatyň bir görnüşi hökmünde emele geldi. Sungatda pajygaly barada yzygiderli ösen düşünje gadymy döwürlerden gözbaş alýar. Şygyrýetde Aristotel köp asyrlaryň dowamynda diňe bir reanryň esasy kesgitlemesi bolman, eýsem pajygaly kategoriýany kesgitlemek üçin esas bolup durýan pajyganyň kesgitlemesini berýär. "Betbagtçylyk, möhüm we doly herekete öýkünmekdir ... rehimdarlyk we gorky arkaly beýle täsirlerden arassalanýan hekaýa däl-de, hereket arkaly." Aristoteliň betbagtçylyk taglymaty we pajygaly kategoriýa ençeme asyrlap gözlegleriň we düşündirişleriň mowzugy bolup durýar, teoretiki ähmiýetini häzirem ýitirmedi.
Gülkünç.
Komik esasy estetiki kategoriýalardan biridir. Estetiki kategoriýalar ulgamynda onuň ornuna dürli düşündirişler bar. Kämahal pajygaly ýa-da ýokary derejeli kategoriýa hökmünde düşünilýär, mysal üçin nemes ýazyjysy we sungat teoristi -an-Pol degişmäni "beýikligiň beýleki tarapy" diýip kesgitledi. Manyöne köp ýazyjylar muny beýlekiler ýaly manyly estetikanyň kategoriýasy hasaplaýarlar. Komiksiň sferasy dürli-dürli, ýumşak gülküden gorkunç gorkunçlyga çenli dürli taraplar we kölegeler tapawutlanýar. Komiksiň ähli üýtgemelerinde ägirt uly täsir galdyrýar, degişmäniň elementleri çeper döredijilik eserlerinde iň başlangyçdan iň ösenine çenli komponentler hökmünde girizilipdir. Komiksiň elementlerine hatda Gomeriň goşgulary hem girýär.
Komiks kategoriýasyna nazaryýet düşünişi Platon we Aristotelden başlaýar. Platonyň gepleşiklerinde komediýanyň emosional täsiri, gülki, degişme we degişme hakda çekişmeler bar. “Philebus” -da Platon degişmäni gynanç we lezzet garyndysy bolan akyl ýagdaýy hökmünde kesgitleýär. Platonyň "Baýram" gepleşiginde Sokrat pajygaly we gülkünç baglanyşyk baradaky pikiri öňe sürýär. Aristoteliň şygryýetinde komediýa bagyşlanan bölüm ýazylmandyr ýa-da saklanmandyr. Aristoteliň gülkünç we onuň görnüşleri baradaky pikirlerini täzeden gurmaga mümkinçilik berýän diňe birnäçe bellik galýar. Aristotel komediýa hakda "zalym adamlaryň hereketlerini suratlandyrýan aýdymlary" aýdýar. Aristotel, Gomeriň komediýanyň esasy görnüşini ilkinji bolup görkezenini ýazanda, degişmäni gülkünç kategoriýa bilen aç-açan baglanyşdyrypdyr. Aristoteliň käbir yzyna eýerenler degişmä tragiki meňzeşlik bilen garamagy teklip etdiler we bu ýerdäki katarsisiň çeşmesi gorky we rehimdarlyk däl-de, gülki bolar. Orta asyrlarda degişme resmi sungatdan çykaryldy.
5. Erbet.
Çirkin, owadan ýaly, esasy estetiki kategoriýalardan biridir. Bu kategoriýa gadymy döwürlerden bäri filosoflary we sungat teoretiklerini özüne çekýär, ýöne nejislere doly we ýeterlik düşündiriş berilmedi. Şeýle-de bolsa, ýigrenji bilen ýigrenjini tapawutlandyrmaly. Elhenç we esas ýaly, estetiki üýtgeşmeleriň biri, ýigrenjiniň hökman estetiki funksiýalary ýok. Lyaramaz, takyk estetiki kategoriýa. Kämilligiň ýoklugynyň mümkin däldigini görkezýär, oňyn estetiki ideal bilen gapma-garşy gelýär we bu idealyň täzeden dikeldilmegine gizlin isleg ýa-da isleg bar.
Çirkin beýleki estetiki kategoriýalar bilen ýakyndan baglanyşyklydyr. Çirkin görnüşinde, ýigrenji degişmede bar (mysal üçin, karikaturada). Elhenç görnüşde, belent ýa-da tragiki pozitiw gymmatlyklara garşy. Tragiki ýaly, nejis hem ýamanlygyň beýany hökmünde kabul edilýär, ýöne pajygalydan tapawutlylykda bu ýamanlygyň ölümi mynasyp jeza hökmünde görkezilýär.
Soraglar
1. Logika näme?
2. resmi logika kanunlary nämäni aňladýar?
3. etika näme
4. Etika kategoriýalary aýratyn
5. estetika näme
6. Kategoriýalar estetika näme