Nizomiy nomidagi

3.2 ,, Rossiya Federatsiyasi’’ mavzusini o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Mamlakatimizda ta’lim tizimining isloh qilinishi ta’lim jarayonini ilg’or – jahon tajribasidan kelib chiqqan holda tashkil etishini taqozo qiladi. Fan –texnika taraqqiyoti texnologiyani fan sifatida o’rganishni , keyinchalik esa o’quv jarayonini ham texnologyalashtirishga olib keldi. Ta’lim-tarbiya mazmuni, maqsad va vazifalarni davrlar o’tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakil va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo’nalishlari shu faoliyatdan ko’zda tutilgan maqsadlarni to’liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, ya’ni texnologiyalarga aylanib bormoqda.Huddi shu kabi ta’lim – tarbiya sohasida ham so’ngi yillarda pedagogik texnologiyaga amal qila boshladi. Ishlab chiqarishdagi texnologiyada turli materiallarga ishlov berib tegishli kasb ustalari tamonidan amalga oshiriladi.Pedagogik texnologiyaning mazmuni esa o’qtuvchi, tarbiyachi tamonidan o’quvchiga aqliy, ruxiy, axloqiy jixatdan turli usulda ta’sir o’tkazishdan iborat.Fan-texnika va ishlab-chiqarish sohasidagi jadal o’zgarishlar ta’lim-tarbiya tizimidagi ba’zi muommolarni yuzga chiqishga olib keldi. Ya’ni an’anaviy ta’lim shaklidagi o’qtishning shakil, metod vosita usullari jamiyatning bugungi rivojlanish bosqichi uchun xizmat qiladigan shaxislar mutaxassislar tayyorlash jarayonida o’zini oqlay olmadi. Natijada, pedagogika sohasida ta’lim oluvchi shaxisning individualligi, o’ziga xosligi va extiyojlari doirasidan kelib chiqib o’qtishni tashkil etishga xizmat qiluvchi metodlari tizimini yaratish o’quv jarayonini texnologizatsiyalashmuommosi rivojlangan davlatlardagi dolzarb masala darajasiga ko’tarilib, ta’lim rivojining yangi vazifalarini xal qilish, shuningdek, o’qtishda kafolatlagan natijaga erishish vositasi sifatida tadqiq qilindi.

Pedagogik olimlar va amaliyotchilar ishlab chiqarish tehnologiyasini nazarda tutgan holda o’quv jarayonini ham “texnologiyalashtirishga ” ya’ni o’qitish natijasini kafolatlangan o’ziga xos texnologik jarayonga aylantirishga harakat qildilar. Natijada pedagogikada yangi yo’nalish pedagogic tehnologiya xususan, o’qitish va tarbiyalash texnologiyasi XX asrda paydo bo’ldi. Hozirgi kunda “Pedagogik texnologiya” tushunchasiga tadqiqotchi olimlar U.Nishonaliyev, N.Saydahmedov, B.G’.Ziyomuhamedov, B.K.Dyachenko, B.L.Farberman, G.K.Selevko, B.M.Monaxovlar turlicha yondashib, turli xil ta’riflar berishgan. Biz ulardan YUNESKO bergan ta’rifini keltirib o’tamiz.

“Pedagogik texnologiya” - bu ta’lim shakllarini jadallashtirish vazifasini ko’zlagan o’qitish va bilimlarini o’zlashltirishning barcha jarayonlarini texnika hamda inson omillarida, ularning birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tadbiq etish va belgilashning izchil metodidir.

“Pedagogik texnologiya” to’g’risida juda ko’p fikrlar mavjudligiga qaramay, hanuzgacha bir to’xtamga kelinmagan. Bu to’g’risida respublikamizning tadqiqotchi olimlari N.N.Azizxo’jayeva, M.T.Mirsoliyeva va G.N.Ibragimovalarning fikriga ko’ra pedagogic texnologiyaga quyidagicha ta’rif berish mumkin.

“Pedagogik texnologiya – pedagogik jarayondan ko’zlangan natijaga erishishning shaxs imkoniyatlari va o’qituvchisining innovatsion tayyorgarligidan kelib chiqib tuzilgan o’quv – tarbiya jarayoning loyihasidir”. Shuningdek, J.F.Yo’ldoshev, J. Talipova, A. G’ofurov, S. Usmonov, N. Saydaxmedov va boshhqalar ham pedagogik texnologiyalar borasida katta ishlarni amalga oshirganlar. Aynan geografiya darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish borasida o’zbek geograf metodist olimlardan X.Nikadanboyeva, H.Vahobov,O’.Safarov, P. Baratov, O. Mo’minov, P. Musayev, A. Xayitov, P. Qurbonniyozov, M.Abdurahmonov va boshqalarning hissasi katta hisoblanadi. Biz pedagogik texnologiya tushunchasining mazmunini to’g’ri tushuntirishimiz uchun uning lug’aviy ma’nosini bilishimiz zarur hisoblanadi. “Texnologiya so’zi yunoncha “Texnos”- san’at, mahorat , “logos” esa ta’limot degan ma’nolarini bildiradi. “Pedagogik texnologiya” – xorijiy pedagogikaning yo’nalishi bo’lib, uning maqsadi ta’lim jarayonining samarasini oshirish va o’qitish natijalarini kafolatlashdan iborat. Ta’lim samaradorligini oshirish, davlat ta’lim standartlarining bajarilishini ta’minlash, ta’limning sifat ko’rsatgichini kafolatlashda zamonaviy pedagogik texnologiya hal qiluvchi omillardan bo’lib bormoqda. Pedagogik texnologiyani o’quv jarayonida qo’llash jahon amaliyotida keng tarqalmoqda.Zero, o’quv jarayonini demokratlashtirish, kelishuvchanlik asosida tashkil qilishda hamkorlik, ham ijodkorlik rivoj topmoqda.Bular o’quvchining o’quv mehnatini amalga oshirishda harakatlantiruvchi kuch bo’lib xizmat qiladi. O’quvchi va o’qituvchini doimiy izlanishga, uzliksiz o’z ustida ishlashga undaydi. Bu, o’z navbatida, ta’limda samaradorlikni ta’minlaydi.

Mustaqil O’zbekiston Respublikasida shakllanayotgan milliy istiqlol g’oyasi Respublika Konstitutsiyasida e’tirof etilgan insonparvar, demokratik, huquqiy davlat va jamiyatni barpo etish, shuningdek, ijtimoiy – iqtisodiy hamda madaniy rivojlanishning yuqori bosqichlariga ko’tarish, jahon hamjamiyati safidan munosib o’rin egallashga yo’naltirilgan ezgu maqsadlarni amalga oshirishga harakat qiladi. Ushbu maqsadlarning ijobiy natijaga ega bo’lishi , en avvalo yosh avlodga ilmiy bilimlar asoslarini puxta o’rgatish ularda keng dunyoqarash hamda tafakkur ko’lamini hosil qilish, ma’naviy – axloqiy sifatlarni shakllantirish borasidagi ta’limiy – tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil etishga bog’liqdir. Zero, yurtning porloq istiqbolini yaratish, uning nomini jahonga keng yoyish ulug’ ajdodlar tomonidan yaratilgan milliy madaniy merosni jamiyatga namoyish etish, ularni boyitish, Mustaqil O’zbekiston Respublikasining rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy egallashini ta’minlash yosh avlodni komil inson hamda malakali mutaxasis qilib tarbiyalashga bog’liqdir.

O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasi (1997 – yil 29 - avgustda) qabul qilingan hamda bugungi kunda g’oyalari amaliyotga keng ko’lamda muvaffaqiyatli tadbiq etilayotgan O’zbekiston Respublikasining “Talim to’g’risidagi qonuni” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”mazmunida barkamol shaxs va malakali mutaxasisni tarbiyalab voyaga еtkazish jarayonining mohiyati to’laqonli ochib berilgandir. Malakali kadrlar tayyorlash jarayonining har bir bosqichi o’zida ta’lim jarayonini samarali tashkil etish uni yuqori bosqichlarga ko’tarish, shu bilan birga jahon ta’lim darajasiga еtkazish borasida muayyan vazifalarni amalga oshirish lozim. Chunonchi, mazkur jarayonning uchiinchi bosqichida “Talim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalarini yanada mustahkamlash, o’quv – tarbiya jarayonini yangi o’quv – uslubiy majmualar, ilg’or pedagogic texnologiyalarbilan to’liq ta’minlash” kabi dolzarb vazifalar ijobiy hal etilmog’i lozim.Mazkur vazifalarning muvafaqiyatli hal etilishida yana bir omilning mavjudligi ya’ni uzluksiz ta’lim tizimi hodimlari pedagogic o’qituvchilar tomonidan zamonaviy ta’lim texnologiyalarining mohiyatidan xabardorliklari hamda ularni ta’lim jarayonida samarali qo’llay olishlari, shuningdek, ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan ijodiy yondashuvning qaror topishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bizning fikrimizcha pedagogic texnologiyalarning asosiy vazifasi – o’qitish jarayonining maqsadlarini amalga oshirish va shaxsni har tomonlama rivojlantirishdir. Shunday ekan hozirgi axborot asrida yashab mehnat qiladigan yoshlaro’zining kasbiy qiyofasini shakllantirish uchun ma’lum shaxsiy va kasbiy fazilatlarga ega bo’lishi talab etiladi. Jamiyatdagi turli o’zgarishlarni ongli tahlil etib, o’z munosabatini bildira olish, mustaqil tanqidiy fikrlash,o’z – o’zini boshqarish va rivojlantirish, kasbiy mavqeyini aniq belgilash va unga intilish, mustaqil ta’lim olish kabi sifatlar shular jumlasidandir. Ayni vaqtda Respublika ijtimoiy hayotida shiddatli tezlikda axborotlar oqimi kirib kelmoqda va keng ko’lamni qamrab olmoqda. Axborotlarni tezkor suratda qabul qilib olish, ularni tahlil etish, qayta ishlash, nazariy jihatdan umumlashtirish, xulosalash hamda o’quvchiga еtkazib berishni yo’lga qo’yish tizimi oldida turgan muammolardan biri hisoblanadi.Ta’lim – tarbiya jarayoniga pedagogic texnologiyani tadbiq etish yuqorida qayd etilgan dolzarb muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiladi.[7]

Sana: __________

Darsning mavzusi: Rossiya Federatsiyasi: xo`jaligi, transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari.

Darsning ta’limiy maqsadi: O`quvchilarga Rossiya Federatsiyasi, tabiiy-demografik salohiyati, geografik o`rni, chegaralari, tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklari haqida ilmiy ma’lumot berish.

Darsning tarbiyaviy maqsadi: O`quvchilarga Rossiya Federatsiyasini tushuntirish orqali vatanparvarlik, ahloqiy, ma’naviy, estetik, ekologik tarbiya berish hamda ularda erkin va mustaqil fikrlashni shakllantirish, ularni darslikdan tashqari adabiyotlarni o`qish orqali dunyoqarashlarini kengaytirishga da’vat etish, ma’lumot to`plab, xulosalashga o`rgatish.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: O`quvchilarning Rossiya Federatsiyasi to’g’risidagi ilmiy dunyo qarashini kengaytirish, qo’shimcha darslik va adabiyotlar, rasmlar, sxemalar hamda karta bilan ishlash ko’nikmalarini, nutq va muloqot madaniyatini rivojlantirish.

Dars jihozi: Dunyoning siyosiy xaritasi, globus, darslik, 9-sinf atlasi, mavzuga oid sxemalar, rasmlar va jadvallar.

Darsni o’tish usuli: suhbat, og`zaki bayon qilish, savol-javob..

Darsning borishi:

I. Tashkiliy qism: a) salomlashish;

b) davomatni aniqlash;

v) sinf tozaligini tekshirish.

II. Uy vazifasini so’rash:

1. Rossiya maydonning kattaligi chegaralarining uzunligi jihatdan jahonmamlakatlari ichida qaysi o`rinlarni egallaydi?

2.Mamlakatning maydoni qancha va dunyodagi o’rni qanday?

3. Mamlakat iqlimiga xo`jalik taraqqiyoti nuqtai-nazardan baho bering?

4. Rossiya qanday meniral resurslarga boy?

III. Yangi mavzu bayoni:

Reja:

1. Rossiyaning xo`jaligi.

2. Tabiiy resurslari.

Rossiya Federatsiyasi – MDH darajasida maydonining kattaligi va aholining soni bo`yicha eng yirik suveren davlatdir. YAMD ning 60 % va sanoat ishlab chiqarishning 2/3 qismi Rossiyaga to`g`ri keladi. Konlardan qazib olingan neftning katta qismi mamlakat ichkarisidagi uzunligi 70 ming km ga yaqin bo`lgan neft quvurlari orqali tashiladi. Rossiya tabiiy gazning sanoat zaxiralari va uni qazib olish bo`yicha dunyoda birinchi o`rinnni o`rinda turadi. Bu xom ashyoning asosiy qismi G`arbiy Sibirning shimolida, Shimoliy Kavkazda, Ural rayonida, Volga bo`yida, Komi Respublikasida, Yakutiyada, Saxalinda qazib olinadi. Rossiyada toshko`mir ham, qo`ng`ir k o`mir ham qazib olinadi. 2003 - yilda 290 mln tonna ko`mir qazib olindi. Bundan 30 mln tonnasi chet el davlatlariga eksport qilindi. Elektr energiya ishlab chiqarish bo`yicha Rossiya dunyoda AQSh, Yaponiya va XXP dan keyin to`rtinchi o`rinda turadi. Elektr quvvatining eng katta qismi issiqlik stansiyalarida ishlab chiqariladi (70 % dan ortig`i). Elektr balansida gidravlik elektr stansiyalarining hissasi 18 %ga, atom elektr stansiyalarining hissasi 12 % ga teng. Mis rudasi konlari asosan Uraldan Kola yarim orolida, shuningdek Janubiy Sibir tog'larida joylashgan. Sharqiy Sibir rayonida esa mis-nikel, kobalt, platina konlarining ishga tushirilishi bilan yirik Norilsk shaxri qad ko'tardi. Sibir rudali va norudali foydali qazilma konlariga boy region hisoblanadi. Uralskiy iqtisodiy rayonida mis rudalari ko’pdir. Bu еrda qayta ishlanadigan hududlari quydagilar Gayskoy va Blavinskoy (Orenburg oblasti), Krasnouralskiy va Revdinskoy (Sverdlovskiy oblasti), Sibayskogo, podolskogo va Yubileynogo (Bashkariston Respublikasi) da tarqalgan. Uralda metallurgiyani boyitishda yutuqlarga erishmoqda. O’zining resurslari yеtmaydi, shuning uchun Konsentradan foydalaniladi (Qozog’iston, Kolskiy yarimoroli) bu yеrdagi metall 30 - 40 % dir. Hududning boshqa rayonlarida ham mis mavjuddir. Shimoliy rayon (Monchegorsk), Sharqiy Sibir, Norilskiy kombinat (mis – nikel rudalari Norilskogo, Talnaxoskva, Nerchinskogo va hokozo). Shimoliy Chitinskoy oblastida qidiruv ishlari olib borilib jahonda zahirasi jihatidan 3-o’rinda Udakonskogoda mis rudasi (1,2 mlrd t dan ortiqdir). Mis konlari esa asosan Uralda (Qizil Turun , Qizil Ural, Sibaysk, Plyavin, Gaskoy) Kols yarimorolida joylashgan. Hozirda qazib olinayotgan mis, nikel konlari, Sharqiy Sibir Tolnask yaqinida katta shahar Norlskda qad ko’targan. Uzoq Sharq Sibir yaqinida oltin konlari bo’lib, ular Piken va Aldan havzalari yaqinida bo’lib temir konlari, sulyuda , asbest, kabi metallar ham joylashgan

2012-yilda neft qazib chiqarish bo’yicha yetakchi davlatlar.

№	Davlatlar	Neft qazib chiqarish yilliga mln.t
1	Saudiya Arabiston	425
2	AQSH	350
3	Rossiya	350
4	Xitoy	250
5	Eron	200
6	Meksika	180
7	Venesuela	150
8	O’zbekiston	5
	Jahon bo’yicha	4020

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash:

1. Rossiya elektr energiya ishlab chiqarish bo`yicha dunyoda nechchinchi o`rinda?

2.Sanoat Rossiya xo`jaligining negizi ekanligini asoslab bering?

3. Transporti, uning tulari va ahamyati haqida nimalarni bilasizmi?

V. Darsni yakunlash va baholash: o’quvchilar bilimini nazorat qilish, darsda faol qatnashgan o’quvchilarni baholash va baholarni izohlash

VI. Uyga vazifa: Mavzuni o`qib kelish, mavzuni konespekt qilish.

Xulosa.

Tabiiy resurslar — kishilik jamiyati faoliyati uchun zarur bo’lgan va xo’jalikda bevosita foydalaniladigan tabiat elementlaridir (modda va quvvat turlari) . Tabiiy resurslarga tuproqlar, foydali yovvoyi o’simlik va hayvonot dunyosi, mineral xom ashyo, suv va hokazolar kiradi. Inson faoliyati jarayonida hosil bo’lgan moddiy resurslar tabiiy resurslarni qayta ishlash jarayonida vujudga keladi. Tabiiy resurslarning hududiy majmualarining rivojlanishini va ulardan foydalanish muammolarini tabiiy resurslar geografiyasi o’rganadi. Uning quyidagi tarmoqlarga ajratiladi: yеr, o’rmon, agroiqlim, yеr osti, Dunyo okeani, quruqlikdagi suv resurslari va boshqalar.

Birinchidan: Rossiya Federatsiyasi maydoni kattaligi bevosita Yevropa va Osiyo davlatlari bilan qo’shyni hisoblanadi. Bu davlatlar soni16 ta mamlakatni tashkil etadi. Chegaralari quruqlik hamda suv orqali o’tgan. Okeanga bemalol chiqa olishi, ko’lab davlatlar bilan iqtisodiy aloqalar olib borishi jihatidan yetakchidir. Bu yerning maydoni kattaligi tufayli bu yerda turli tabiiy resurslar bilan qazilma boyliklari shakllangan. Bu esa, keng qamrovda jahon bozoriga chiqish imkoniyatidir.

Ikkinchidan: Bu davlatning iqtisodiyotida tabiiy resurslarning ahamiyati kattadir. Jumladan davlat budjetining katta qismini tabiiy resurslarni sotishdan tushadigan mablag’ tashkil qiladi. Jumladan bu mablag’larni ijtimoiy sohalarni rivojlantirishga ajratadi.

Uchinchidan: Tabiiy resurslar mamlakatning barcha qismlarida uchraydi.Bu resurslarni katta qismi janub, janubi – g’arbda hamda markazida joylashgan. Qisman shimol, shimoli – sharqda ham mavjuddir.

To’rtinchidan: Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish uchun hozirdan chora tadbirlar ko’rib boorish kerakdir. Buning uchun faqat xomashyodan emas, balki boshqa shu resurslar o’rnini bosuvchi narsalardan foydalanish zarurdir. Ekologik xavfsiz bo'lgan energiya manbalari – suv elektrostansiyalaridir. Suv energetikasi uchun tog’ va tog' oldi hududlarida joylashgan o'rta va kichik daryolardan foydala­nish maqsadga muvofiq. Chunki, tekislik bo'ylab oqadigan daryolarga qurilgan suv elektrostansiyalari tabiiy muhitga katta salbiy ta'sir ko'rsatadi. Masalan, Volga daryosiga suv elektrostansiyasi uchun qurilgan to’g'on ta'sirida daryoning suvi yon-atrofga yoyilib, suv harakati ma'lum muddat to’xtagan, suvni o'zini-o'zi tozalash xossalari pasaygan, suvning rangi va sanitariya holati o'zgargan.

Adabiyotlar ro’yhati

1. Karimov I.A.,,O’zbekiston XXI- asr bo’sag’asida, Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent O’zbekiston. 1997.(4 bet)

2. Shaykin V. VTO i Rossiya: «Chto je budet s Rodinoy i s nami?» // Novoe selskoe xozyaystvo. 2012. № 1. s. 30-36. (40.42 bet)

3. Barinova I.I Rom V. Ya, “Geografi Rossiya” Moskva 2002. (23.24 bet)

4. Mamadaliyev. R. ,,Jahon mamlakatlari’’ Toshkent 2012 – 500 bet.

Muharrir nashiryoti. (27.28.29 bet)

5. Qayumov A, Safarov I, Tillaboyeva M “Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi ” Toshkent – “O’zbekiston” – 2006. (32.33 bet)

6. Radionova I. A. Uchebnoe posobie po geografiyu Ekonomicheskaya geografiya Rossii. Moskovskiy litseyyu 1998 (34.38.bet)

7. Soliyev A “Iqtisodiy geografiya: nazariya, metodika va amaliyot” Toshkent. – 2013. (50.53 bet)

8. Skopin A. Yu. Uchebnoe posobie po geografiyu Ekonomicheskaya geografiya Rossii. M: TK Velbi izdatel’stvo “Prospekt” 2006. (35.42 bet)

9. Cepegin S.N, Kashirina O.N. Perexod k novoy modeli ekonomicheskogo rosta – klyuch k uspexu rabotы pishevoy promishlennosti v usloviyax TS i VTO// pishevaya promishlennost. 2012. № 1. S. 8-16. (36.37.39 bet)

10. Vahobov. N, Tillaboyeva M ” Iqtisodiy geografiya asoslari” Toshkent. “O’qituvchi” 2001. (5.6.7.12.bet)

11. Shaykin V. VTO i Rossiya: «Chto je budet s Rodinoy i s nami?» // Novoe selskoe xozyaystvo. 2012. № 1. s. 30-36. (43.44.48 bet)

12. Yangi 2014 (10.12 bet)

13.Tillaboyeva A. “Maxsus fanlarni o’qitish metodikasi” Toshkent. “o’qituvchi” 2008 y. (52.54.55)

14. ELEKTRON TA'LIM RESURSLARI:

1. www.tdpu.uz (13.16.18)

2. www.pedagog.uz (14.21.22)

3. www.ziyonet.uz (9.10.15)

4. www.edu.uz (52.56 bet)