|
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:
1. Maktabgacha yoshdagi bola nutqning grammatik to‘g’riligini qanday o‘stiriladi?
2. Dialogik nutqni rivojlantirishga doir maxsus mashg’ulotlarning qanday ahamiyati
bor?
3. Nutqda eng muhimi qaysi?
4. Dialogik ravon nutqni rivojlantirishga doir qanday maxsus mashg’ulotlarni bilasiz?
5. Dialogik nutqqa o‘rgatish usullari haqida nimalarni bilasiz?
15-§. Bolalarni monologik nutqqa o‘rgatish
Reja:
1. Monologik nutqini shakillantirishning nazari asoslari.
2. Monologik nutqini shakllantirish usullari.
Tayanch tushunchalar: zanjirli aloqa, intonatsiya, kontaminatsiyalangan, Monologik
nutq, so‘z ijodkorligi, nutqning grammatik tizimi.
1. Monologik nutqni shakllantirishning nazariy asoslari. Monologik nutq bir
kishining boshqalarga qaratilgan nutqi hisoblanadi va hikoya qilish, xabar berish, o‘qigani yoki
eshitganini qayta so‘zllab berish, o‘zi savol berib, o‘zi javob berish shaklida namoyon bo‘ladi.
Bolalarga keng yoyilgan fikr tuzishni o‘qitishda tarbiyachi ularda matn tuzilmasi (boshi,
o‘rtasi, ohiri) haqidagi eng oddiy bilimlarni, gap bilan fikrning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi
aloqalar haqidagi tasavvurni shakllantirishi zarur. Aynan ushbu ko‘rsatkich (gaplar o‘rtasidagi
aloqa vositasi) nutqiy fikrning ravonligini shakllantirishning muhim shartlaridan biri sifatida
ishtirok etadi.
Har qanday tugallangan fikrda iboralarni bog’lashning keng tarqalgan variantlari mavjud
bo‘ladi. Gaplarni bog’lashning eng keng tarqalgan usuli – bu zanjirli aloqadir. Olmosh, leksik
takrorlash, sinonimik jihatdan o‘rin almashish mazkur aloqaning asosiy vositalari hisoblanadi.
Zanjirli aloqa nutqni yanada moslashuvchan va rang-barang qiladi, chunki bola bu usulni egallar
ekan, bir so‘zni qayta takrorlashdan qochadi.
Pedagog bolalarga gaplarni parallel ravishda bog’lashni o‘rgatishi zarur, bunda gaplar
bir-biriga ulanmaydi, balki taqqoslanadi yoki hatto qarama-qarshi qo‘yiladi (Kuchli shamol
esardi. Quyon iniga yashirinib oldi).
Maktabgacha katta yoshdagi bolalarga ravon matnlar tuzishni o‘rgatishda ularda mavzuni
va aytilgan so‘zning asosiy fikrini ochib berish, matnga sarlavha qo‘yish qobiliyatini
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish zarur.
Ravon fikrni tashkil etishda intonatsiya katta rol o‘ynaydi, shuning uchun ayrim gaplar
intonatsiyasidan to‘g’ri foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish, umuman, matnning tarkibiy
birligi va mazmunan tugallanganligini qayd etishga yordam beradi.
Kattalar
bilan
bolalarning
birgalikdagi
so‘z
ijodkorligi
monologik
nutqni
rivojlantirishning asosiy sharti hisoblanadi. Endigina besh yoshga to‘lgan bolalar tanish
ertaklarni hikoya qilib berish, voqealar to‘qish, shaxsiy tajribasidan so‘zlab berishga qiziqishni
namoyon qiladilar. Katta yoshli kishi yo‘naltiruvchi va aniqlashtiruvchi savollarni berish, o‘yin
vaziyatlarini yaratish orqali bola tashabbusini qo‘llab-quvvatlashi darkor. Pedagogning sekingina
hikoya mazmunini, rejasini, voqealarning ehtimoliy rivojini, so‘z shaklini aytib qo‘yishi
birgalikdagi so‘z ijodkorligida muhim ahamiyatga egadir.
Axborotni uzatish yoki uni bayon qilish usullariga ko‘ra fikr bildirishning quyidagi
turlarini ajratish mumkin: Tasvirlash, bayon qilish mulohaza, ular maktabgacha yoshdagi
bolalarning ravon fikrlarida kontaminatsiyalangan (aralash) ko‘rinishda uchrashi mumkin, ya’ni
ularda tasvirlash (mulohaza) usullari bayon qilishga qo‘shilib ketadi (va aksincha).
Har xil turdagi matnlar tuzishni o‘qitishni ishlarning suhbat, o‘zining va begonalarning
matnini tahlil (baholash) qilish, reja tuzish va u bo‘yicha hikoya qilish, matn sxemasidan
(modelidan), turli xil mashqlardan foydalanish kabi shakllarda amalga oshirish tavsiya etiladi.
So‘z predmetlar, jarayonlar, xususiyatlarni nomlash uchun muhim til birligi hisoblanadi. So‘z
ustida ishlash nutqni rivojlantirish borasidagi ishlarning umumiy tizimida eng muhim ishlardan
biri hisoblanadi. Ona tilining lug’at tarkibini egallash uning grammatik tizimini o‘zlashtirish,
ravon monologik nutqni rivojlantirish, nutqning tovush jihatini shakllantirishning zarur shartidir.
So‘zning til birligi sifatidagi ajralmas xususiyati uning mazmunidir. Insonda so‘zlarning turli
ma’nolarini tushunish ko‘plab yillar davomida rivojlanadi. Pedagog so‘zdan foydalanishda
semantik aniqlikni ta’minlash uchun bolani aynan bir so‘zning turlicha ma’nolari bilan
tanishtirishi zarur. Bolada so‘zlar va so‘z birikmalarini matn bilan, nutqiy vaziyat bilan qo‘llash
ko‘nikmasini rivojlantirish ravon fikrlarni hosil qilish, so‘zlardan erkin foydalanish va ularni
mazmuniga qarab bog’lashda til vositalarini erkin tanlash qobiliyatini shakllantirishga yordam
beradi.
Narsalarning so‘zdagi ifodasi (nomi)ni bolalar ularni o‘rab turgan borliq bilan tanishish
jarayonida o‘zlashtirib oladilar. Biroq, maktabgacha yoshdagi bolaning lug’ati nafaqat miqdor
jihatdan o‘sishga, balki sifat jihatdan takomillashuviga (so‘zlar ma’nosini aniqlashtirish,
sinonimlar, antonimlar, ko‘p ma’noli so‘zlarni qo‘llashdagi semantik aniqlik, ko‘chma
ma’nolarni tushunish) muhtojdir. Agarda muayyan so‘zni qo‘llashni o‘rgatish uning mazmuni
bilan bog’liq bo‘lib, so‘z ustida ishlash jarayonida assotsiatsiya asosidagi bog’liqliklar o‘rnatilsa,
bolalar ushbu so‘zni tezroq o‘zlashtiradilar
Maktabgacha yoshdagi bolalar lug’atini rivojlantirishda so‘zlarni mavzuga oid
guruhlarga birlashtirish tamoyili muhim hisoblanadi. Til birliklari o‘zaro bog’langan va bir-
biriga tobe bo‘ladi. Mavzuga oid qatorlarni tashkil qiluvchi so‘zlar umumiyligi negiz atrofida
joylashadigan semantik maydon hisoblanadi. Chunonchi, ko‘p ma’noli so‘z bo‘lmish igna
archasimon daraxt bargi ma’nosida quyidagi semantik maydonga kiradi: daraxt - daraxt tanasi –
novdalar – yashil – momiq - o‘sadi - tushib ketadi. Aynan shu so‘z «tikuv ignasi» ma’nosida
boshqa semantik qatorga kiradi: tikmoq - tikib qo‘ymoq - mato ustidan ip bilan tikmoq – ayollar
ko‘ylagi - erkaklar ko‘ylagi – naqsh – o‘tkir - o‘tmas va h.k.
Do'stlaringiz bilan baham: |
