Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika

HOLLI YOYIQ GAPLAR SEMANTIKASI 

Yig'iq  jumlalar  tarkibida  hol  ishtirok  etib,  jumla  mazmunini  kengaytiradi. 

Hollar shakl va mazmun jihatdan rang-barangdir. Shuning uchun ham ularning shakl 

va mazmuni quyidagi holli gap modellarini gavdalantirishi mumkin: 

I. 1) Hda Q Pf; 2)HgaQPf; 3)Hdap Q Pf; 4)HgachaQPf. 

---

 

62

-ligi uchun    

 

-danbuyon    

-ga qadar  

-ligi sababli   

-dan beri  

 

-ga dovur  

-ligi tufayli    

-ganiga 

 

II. 1) Htarz Q Pf;  

2)Hd_miqQPf  

 

3) Hshart QPf 

Birinchi  guruhdagi  holli  yoyiq  gap  modellari  asosida  ko'proq  shakl,  ikkinchi 

guruhdagilar  asosida  esa  mazmun  yotadi.  Birinchi  guruhdagi  modellar  nutq 

jarayonida  leksik  birliklar  bilan  to'ldirilgan  holda  turli  semantik-sintaktik  variantlar 

orqali  namoyon  bo'lsa,  ikkinchi  guruhdagilar  garchi  umumlashgan  ma'no  asosida 

tiplarga  birlashtirilgan  bo'lsa  ham,  lekin  bu  modellar  ham  nutq  jarayonida  muayyan 

leksemalar  bilan  to'ldirilgan  holda  yuqoridagi  umumlashgan  ma'noning  turli  xil 

variantlari  asosida  yuzaga  chiqadi.  Hol  holatida  kelayotgan  argument  predikatning 

semantik  valentligini  yuzaga  chiqaruvchi  bo'lganligi  sababli  predikat  talab  etgan 

ma'noda keladi. Masalan,. 

1) Xo'roz hamma yerda bir xil kichqiradi (maqol), 

2) Omon, seni ko'rgandan beri ko'zlarimga uyqu kelmaydi (H.O.),  

3) Bo'ri bordi suv, ichgali (Krilov),  

4) U yashaydi besitam, bezor (H.O.) va boshq.  

Birinchi gapda predikatning o'rin valentligini, ikkinchi gapda payt valentligini, 

uchinchi  gapda  maqsad  valentligini,  to'rtinchi  gapda  tarz  valentligini  ro'yobga 

chiqargan. Shunnng uchun hol tasnifida predikatning semantik valentligi bosh mezon 

bo'lib xizmat qilishi kerak.