Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetti ergasheva g. S., M. Nataqulova

1. 
"Klaster" 
metodi 
orqali 
statistik 
o'rganish
bosqichlarini to'liq yoritib bering?
163

---

2. 
Q uyidagi filvordda yashiringan m avzuga oid 10 ta
asosiy so'zlarni toping (So'zlar chapdan o'ngga va yuqoridan
pastga yo'nalishlarda beriigan).
A
R
E
F
E
R
A
T
Z
I
P
G
I
P
О
T
E
Z
A
T
N
R
S
T
A
T
I
S
T
I
К
A
О
T
A
D
0
I
Q
о
T
о
T
G
A
H
A
M
I
Y
A
T
L
I
N
H
L
X
и
L
О
s
A
Z
J
О
L
I
L
Y
A
В
0
E
Sh
A
z
A
L
О
К
U
z
A
T
I
Sh
E
M
О
N
о
G
R
A
F
I
Y
A
164

---

4-M A V Z U : A D A BIY O T L A R N I RA SM IY LA SH T IR ISH V A
ILM IY ISH N I H IM O YA QILISH. IL M IY ISH LAR
STR U K TU R A Q ISM LA R IN I R A SM IY LA SH T IR ISH G A
T A Y Y O R G A R LIK
Reja
1. 
Ilmiy 
ishlar 
struktura 
qism larini 
rasm iylashtirishga
tayyorgarlik.
2.11miy tadqiqot ishini him oyaga tayyorlashni o'ziga xos
xususiyatlari.
3. Ilmiy ishni him oya qilish
Tayanch tushuncha va atamalar: 
Ilmiy tadqiqot ishlari
to'g'risidagi hisobotlarni rasmiylashtirish. Tadqiqot, standart, xulosa,
metod.
Ilmiy 
tadqiqot 
ishlari 
(ITI) 
to'g'risidagi 
hisobotlarni 
rasmiyiashtirish umumiy talablari, shakli va qoidalari umumqabul 
qilingan mezonlarda belgilangan. 
ITI 
hisobotlariga quyidagi talablar 
qo'yiladi:
• tuzilishning aniqligi;
• materiallami bayon qilishning mantiqiy ketma-ketligi;
• dalillashning ishonchliligi;
• ifodalashning qisqa va aniqligi;
• ish natijalari bayonining aniqligi;
• xulosalaming isbotlanishi va tavsiyalaming asosliligi.
Hisobotlarni rasmiylashtirish umumiy talablari va qoidalari
«ilmiy tadqiqot ishlari to'g'risidagi hisobot» bo'yicha Davlat standarti 
7.32-91 daberilgan.
ITI 
haqidagi hisobot quyidagilami o'z ichiga oladi:
• bosh varaq;
• bajaruvchilar ro'yxati;
• referat;
• mundarija (sarlavha);
• qisqartmalar, belgilar va maxsus terminlar ro'yxati, zarur holda 
ularga tushuntirish beriladi;
• asosiy qism;
165

---

• adabiyotlar ro 'yxati;
• ilova.
Referat o'tkazilgan 
ITI 
asosiy mazmunini ifodalash kerak, unda 
hisobotning hajmi, tasvirlar miqdori va tavsifi, jadvallar miqdori, 
hisobot yozilgan til, asosiy so'zlar ro'yxati va referat matni haqidagi 
ma'lumot bo'lishi lozim. Referat matni quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. bajarilgan ish mohiyatni va tadqiqot usuJini ifodalovchi asosiy 
qism;
2. referat asosiy qismi mazmunini ochib beruvchi aniq 
ma'lumotlar;
3. olingan natijalaming o'ziga xosJigi, samaradorligi, qo'llanilishi 
mumkin bo'lgan sohalarga ta a llu q li qisqacha xulosalar. Referatning 
eng maqbul hajmi 1100-1200 bosma belgi.
4. Hisobotning asosiy qismi quyidagi bo’limlami o'z ichiga oladi:
5. kirish;
6. analitik sharh (masalaning qo’yilishi);
7. ishning tanlangan yo'nalishini asoslash;
8. bajarilgan ish metodikasi, mazmuni va natijalarini ifodalovchi 
hisobot
9. bo'limlari;
10. xulosa (xulosa va takliflar)..
Kirishda 
ishga 
bag'ishlangan 
ilmiy-texnikaviy 
muammo 
(masalan) zamonaviy ahvolini, shuningdek, ishni maqsadini qisqacha 
tavsiflash kerak.
Kirish qismida tavsiflanayotgan ishdagi yangilik va dolzarblik 
nimadan iboratligini bayon etish va uni o'tkazish zarurligini asoslash 
zarur.
Analitik sharhda tadqiqotni metodikasi va hal etish vositalari 
bo'yicha adabiyotlarda keltirilgan ma'lumotlar, ITI oldida turgan 
masalani yangicha hal etish yo'llari bayon qilinishi lozim. Ishning 
tanlangan yo'lini asoslash boshqa mumkin bo'lgan yo'nalishlarga 
taqqoslash bo'yicha afzalliklariga asoslanadi. ITI tanlangan yo'nalishi 
va ishchi gipoteza ITI o'tkazish aniq shartlarini hisobga olgan holda 
analitik sharhda mavjud bo'lgan tavsiyalarga asoslanishi kerak. ITI- 
muvofiqligi (yoki zarurligi)ni asoslash bilan almashtirmasligi kerak. 
ITI tanlangan yo'nalishi tegishli topshiriqlar bilan asoslanmasligi 
lozim. Bajarilgan ish metodikasi, mazmuni va natijalami ifodalovchi

---

hisobotning qismlari barcha oraliq va yakuniy natijalar, shu jurnladan 
salbiylari bilan birgalikda to'la va tadrijiy tarzda bayon etilishi kerak.
Tadqiqot 
metodikasi 
tadqiqot 
o'tkazish 
metodologiyasini 
tanlashni asoslanishini, bunda foydalanilayotgan yoxud ishlab 
chiqilayotgan texnikaviy vositalar, matematik yoxud tadqiqot 
natijalarini 
ishlab 
chiqishning 
boshqa 
metodini 
asosiangan 
informatsiyaning tegishli manbayiga havola qilingan holda o'z ichiga 
olishi kerak.
Mazmun va bajarilgan ish natijalari qismida quyidagilar 
ko'rsatilishi 
lozim: 
maqsad, 
muayyan 
eksperimentlar 
programmasining, ular mohiyatining tavsifi; olingan ma'lumotlar 
aniqligi va ishonchligi baholanishi hamda nazariy ma'lumotlar bilan 
taqqoslanishi. Bunday taqqoslash bo'lmaganda u hos asoslanishi 
kerak. Olingan natijalar ta'kidlanishi va ulami qo'llanilish imkoniyati 
tavsiflanishi zarur. Ilovada asosiy matnga qo'shilganda ko'p joyni 
egallaydigan qo'shimcha materiallar beriladi. Quyidagilar ana shunday 
materiallar hisoblanadi:
-oraliq matematik qistirmalar va hisob-kitoblar;
-yordamchi raqamli ma'lumotlar jadvali;
- sinov bayoni va hujjatlari;
-eksperiment o'tkazishda qo'llanilgan apparatlar va priborlar 
tavsifi,
-o'lchashlar va sinashlar;
-joriy texnikaviy yechimlar yo'riqnomasi, metodikasi, tavsifi, 
qo'shimcha
tarzdagi tasvirlar va sh.k.
Matn qismi, tasvirlar, jadval va formulalar ilmiy tadqiqot ishi 
haqidagi hisobotni rasmiylashtirish qoidalariga bo'lgan me'yoriy 
talablarga muvofiq rasmiylashtiriladi. Hisobotda beriladigan tasvirlar 
miqdori mazmuniga ko'ra belgilanadi va bayon etilayotgan material 
ravshan va aniq bo'lishi uchun yetarli miqdorda berilishi lozim. 
Tasvirlar shunday tayyorlallishi kerakki, qismlari va yozuvlar sifatli 
reproduksiya yoki kompyuterda aks ettirish imkonini ta'minlaydigan 
bo'lishi lozim. Mikrofilmi tayyorlanishi zarur bo'lgan hisobotlar uchun 
shtrixli tasvirlar va fotosuratlarni asl nusxasi qo'shimcha qilinishi 
kerak. Nusxa va rangli rasmlar qo'shilmaydi. Barcha tasvirlar 
(fotografiya, taxrirlar, chizmaiar va b.) rasmlar deb ataladi. Rasmlar 
har bir qism ichida arab raqamlari bilan tadrijiy ravishda raqamlanadi.
167

---

Rasm raqami bob tartib raqami va rasm tartib raqamidan iborat, bir- 
biri bilan nuqta yordamida ajratilgan bo'lishi kerak. Masalan, «2.1- 
rasm» (ikkinchi bob, birinchi rasm). Hisobot matnida rasmga havola 
qilinganda uning aniq tartib raqamini ko'rsatish kerak, masalan, «2.1- 
rasm», «2.2-rasm». Ayni bir rasmga takror havolaga yo'l qo'yiladi. 
Bunda havola qisqartma so'z «qarang» bilan beriladi, masalan, 
«qarang 2.1-rasm» yoki «7.2-rasmga qarang». Rasmlar ularga matnda 
havola qilingandan so'ng hisobot tekstida ketmaket joylashtiriladi. 
Rasmlami shunday joylashtirish kerakki ulami hisobotni varaqlamay 
ko'rish mumkin bo'lsin. Agar rasmlami bunday joylashtirish imkoni 
bo'lmasa, ulami shunday joylashtirish lozimki, toki hisobotni soat 
strelkasi bo'ylab aylantirish mumkin bo'lsin.
Hisobotda A4 qo'goz formatidan katta bo'lgan rasmlami berish 
tavsiya etilmaydi. Har bir rasm batafsil tavsifiy yozuvga ega bo'lishi 
lozim. Ostyozuv rasm tartib raqami bilan bir qatorga qo'shib 
joylashtiriladi. Rasmdagi yozuvlar hisobotdagi barcha rasmlar hajmi 
bo'yicha bir xil shriftda bajariladi. Hisobotlardagi ilmiy tadqiqotning 
raqamli materiallari jadval tarzida joylashtiriladi. Har bir jadval 
tavsifiy sarlavhaga ega bo'lishi kerak. Iadval yuqorisida “5-jadval” va 
uning tartib raqam joylashadi. Jadval tartib raqami xuddi rasmdagi 
kabi bo’ladi. Sarlavha «jadval» so'zidan yuqorida joylashadi. «Jadval" 
so'zi va sarlavha yozma harflarda yoziladi. Jadval grafalari sarlavhasi 
katta harflarda yoziladi, sarlavhachalar esa kichik harflarda. Hisobot 
matnida zarur hollarda formulalar joylashtiriladi. Formulalardan so'ng 
simvollar, koeffitsiyentlar va boshqa eksplikatsiyalarga tushuntirish 
beriladi. Eksgashkatsiyalarda simvollar va raqamli koeffisiyentlar 
qiymati formula tagidan ular formulada qanday tartibda berilgan bo'lsa 
xuddi shunday tartibda keltiriladi. Har bir simvol va raqamli 
koeffitsiyentni qiymati yangi qatordan berillishi kerak.
Eksplikatsiyaning birinchi satri «bunda» so'zi bilan boshlanadi. 
Bu so'z oxirida yoki nuqta, yoki vergul qo'yiladi. Eksplikatsiya 
keltirilayotgan holdagina vergul qo'yiladi. Formulalar bob ichida arab 
raqamlari bilan tartiblanadi. Formulaning tartib raqami bob tartib 
raqami va formulaning tartib raqamidan iborat bo'lishi kerak. Har 
ikkala tartib raqami nuqta bilan ajratiladi va qavs ichida beriladi. 
Masalan, «(1.02») (birinchi bob ikkinchi formula). Formula tartib 
raqami sahifaning o'ng tomonida formulaning quyidagi qatori bilan bir
168

---

xil satrda beriladi. Matnda formulaga havola qilinganda uning aniq 
tartib raqami qavs ichida berilishi zarur, masalan: «(1.02) formulada.
Hisobotga adabiyotlar ro'yxati ilova qilinadi. Ro'yxatga barcha 
foydalaniladigan manbalar kiritiladi. Monografiyalar, maqolalar, 
standartlar, kashfiyotiar, ma'ruza tezislari, gazetadagi maqolalar, ITI 
hisobotlari, 
deponentlangan materiallar, 
kataloglar va boshqa 
materiallar haqidagi ma'lumot OAKning 1985-yil 5-sonida e'lon 
qilingan 
talablarga 
muvofiq 
rasmiylashtiriladi. 
Rezyume 
ITI 
to'g'risidagi 
hisobotlami 
rasmiylashtirish 
umumqabul 
qilingan 
mezonlarga muvofiq amalga oshiriladi.
Hisobotlar o'z ichiga quyidagilami olishi kerak. Bo’sh varaq, 
bajaruvchilaming ular bajargan ishlar qisqacha mazmuni berilgan 
ro'yxat, referat, sarlavha, qisqartmalar ro'yxati, simvollar va maxsus 
terminlar, asosiy qism, adabiyotlar ro'yxati va ilova. Metodikani 
ifodalovchi, bajarilgan ishning mazmuni va natijalari haqidagi 
hisobotning qismlari to'liq va tadrijiy tarzda barcha oraliq va yakuniy 
natijalar, shujum ladan salbiylari bilan birga bayon etilishi kerakfll]:.