Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetining shahrisabz filiali yosh fiziologiyasi va gigiyena

 
2-MAVZU: NERV TIZIMINING FIZIOLOGIYASI VA
YOSH HUSUSIYATLARI 
Reja: 
1. Nerv sistemasining umumiy tuzilishi. 
2.Nerv tolasining hususiyatlari. 
3.Nerv markazlari xasida tushuncha va ularning fiziologik hususiyatlari. 
4. Nerv tizimi turli bo‘limlarining tuzilishi. 
5.Bosh miya katta yarim sharlari po‘slog‘ini tekshirish usullari. 
6. Shartli va shartsiz reflekslar. 
7.Shartli refleks turlari. 
8.Shartli reflekslarning tormozlanishi.
 
 
Tayanch tushunchalar: 
Nerv, neyron, qo‘zg‘alish, tormozlanish, bosh va orqa miya, shartli va shartsiz 
refleks, ichki va tashqi tormozlanish. 
Nerv tizimining funksiyasi ikki qismga bo‘lib o‘rganiladi. Nerv sistemasining birinchi funksiyasi odam 
organizmining barcha, hujayra, to‘qima, organlari va tizimlarining ishini boshqarish, tartibga solish, tashqi 
muhitdan, ichki organlardan keladigan axborotlarni qabul qilish va ularni markaziy nerv sistemasiga etkazib 
berish, organizmdagi barcha organlarni bir-biri bilan bog‘lash va organizmning bir-butunligini ta’minlash, 
ichki sekretsiya bezlarida ishlab chiqariladigan turli gormonlarning kon orqali organizmga ko‘rsatadigan 
ta’sirini, moddalar almashinuvini boshqarish, o‘sish va rivojlanishga ta’sir etishdan iborat.
I.P.Pavlov nerv tizimining bu vazifasini uning quyi funksiyasi deb atagan. Bu vazifani orqa va bosh 
miyaning quyi qismlari (uzunchoq, o‘rta, oraliq, miya va miyachada joylashgan nerv markazlari bajaradi. 
Nerv tizimining ikkinchi vazifasi shundan iboratki, u odamning tashqi muhit va atrofdagi boshqa 
odamlar bilan bog‘lanishini, muomalasini tashqi muhit sharoitiga moslashuvini ta’minlaydi. Tashqi muhit 
ta’sirida, atrofdagilar bilan munosabati natijasida odamda paydo bo‘lgan fikrlash, bayon etish, bilim olish, 
hunar o‘rganish, xotira kabi yuksak insoniy hususiyatlar ham nerv tizimining ana shu ikkinchi vazifasiga 
kiradi. I.P.Pavlov nerv tizimining bu vazifasini oliy nerv faoliyati deb atagan. Nerv tizimining bu vazifasini 
uning yuqori qismida joylashgan (bosh miya yarim sharlari va uning po‘stloq qismi) nerv markazlari bajaradi. 
Nerv tizimi ikki qismdan iborat: markaziy va periferik nerv tizimi. Markaziy nerv tizimiga bosh va 
orqaa, miya kiradi. Periferik nerv tizimiga orqa miyadan chiqadigan 31 juft sezuvchi, harakatlantiruvchi nerv 
tolalari, bosh miyadan chiqadigan 12 juft nervlar. Hamda umurtqa pogonasi atrofida va ichki organlarda 
joylashgan nerv tugunchalari kiradi.
Bajaradigan vazifasiga ko‘ra
, 
nerv sistemasi ikki qismga bo‘linadi: somatik va vegetativ nerv tizimi. 
Somatik nerv tizimi odam tanasining sezgi organlari, skelet muskullari ishini boshqaradi. Vegetativ nerv 
tizimi ichki organlar (nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish, ayirish va oshqozon hamda ichki sekretsiya 
bezlari ishini boshqaradi. 
3
The Rignt Start to a Healthy Life. Contact : i.stegeman @eurohealthnet.eu, c.costongs @eurohealtnet.eu EuroHealthNet, Rue de la 
Loi 67 , 1040 Brussels, Belgium, 178-185 betlar mohiyatidan foydalanildi.

---

13 
Nerv tizimini nerv hujayralari va nerv tolalari tashkil qiladi. Nerv hujayralariga neyron deb ataladi. 
Nerv tolasining asosiy hususiyati qo‘zg‘aluvchanlik va o‘tkazuvchanlikdan iborat.
Nerv markazlaridagi yana bir hususiyat dominanta hususiyati bo‘lib, buni birinchi bo‘lib 1923 yilda 
A.A.Uxtomskiy hisoblangan. Muayyan paytda nerv markazlarida ustun to‘rgan qo‘zg‘alish uchogini 
A.A.Uxtomskiy dominanta deb atagan. Ustun to‘rgan qo‘zg‘alish uchogi, boshqa markazlarga keluvchi 
qo‘zg‘alish to‘lqinlarini o‘ziga jalb qilib, shular hisobiga kuchaya oladi. Bu paytda boshqa markazlarda 
tormozlanish protsessi boshlanadi. Dominantaning vujudgan kelishidagi muhim shartlardan biri nerv 
hujayralarining o‘ta qo‘zg‘aluvchanligidir.
Nerv to‘qimasi markaziy va periferik nerv sistemasini hosil qilpb, bir-biridan bajaradigan vazifasiga 
qarab keskin farq qiluvchi ikki xil hujairalardan tashknl topgan. Birinchi turi neytronlar